Jager-verzamelaar levensstijl in de prehistorie

De levensstijl van jager-verzamelaars, een prominente manier van bestaan tijdens de prehistorie, vertegenwoordigt een oud sociaal-economisch systeem dat door menselijke bevolkingsgroepen werd beoefend vóór de komst van landbouw en sedentaire beschavingen. Geworteld in de principes van foerageren en het verwerven van hulpbronnen, bracht deze bestaanswijze een gedecentraliseerde en nomadische levensstijl met zich mee die wordt gekenmerkt door de afhankelijkheid van jagen, vissen en verzamelen om in het levensonderhoud te voorzien en te voorzien in de uiteenlopende behoeften van kleine, op verwanten gebaseerde groepen.¹

Wat is jager-verzamelaar?

“Jagers-verzamelaars” is een term die wordt gebruikt om een overlevingsstrategie en levenswijze te beschrijven die in de prehistorie door menselijke samenlevingen werd aangenomen. Het omvat het verzamelen van wilde plantenbronnen en het jagen op wilde dieren voor levensonderhoud.

De term wordt soms ook gebruikt als “jager-verzamelaar-visser” of “jager-verzamelaar-opslag”.²

De oorsprong van de levensstijl van de jager-verzamelaar

De oorsprong van de levensstijl van de jager-verzamelaar is terug te voeren tot de paleolithische periode, ook wel bekend als de oude steentijd. Gedurende deze enorme tijdspanne van miljoenen jaren begonnen de vroege menselijke soorten te evolueren van voornamelijk herbivoor naar het opnemen van dierlijke eiwitten in hun dieet. Het gebruik van gereedschappen, zoals geslepen stenen en botwerktuigen, maakte verbeterde jacht- en slachttechnieken mogelijk, waardoor het vermogen om dierlijke hulpbronnen efficiënt te exploiteren, werd vergroot.

In de paleolithische periode waren mensen nomadisch van aard, volgden kuddes dieren en trokken naar gebieden die rijk waren aan eetbare planten. Dit nomadische gedrag was cruciaal voor hun overleving, omdat het hen in staat stelde de uitputting van lokale hulpbronnen te voorkomen en zich aan te passen aan veranderende omgevingsomstandigheden. Mobiliteit werd mogelijk gemaakt door lichtgewicht en draagbare bezittingen, waardoor ze snel konden worden verplaatst en hun ecologische impact op een specifieke regio tot een minimum werd beperkt.

De Mesolithische periode, vaak aangeduid als het Midden-Steentijdperk, was getuige van verdere vooruitgang in de levensstijl van jagers-verzamelaars. Mensen ontwikkelden meer geavanceerde gereedschappen, zoals microlieten, kleine steenschilfers die als pijlpunten en bladen werden gebruikt. Deze tools verbeterden hun vermogen om te jagen enorm, wat bijdroeg aan verhoogde efficiëntie en slagingspercentages bij het verwerven van voedselbronnen.

Naarmate het Mesolithicum vorderde, begonnen gemeenschappen van jagers-verzamelaars een breder scala aan omgevingen te exploiteren, waaronder kustgebieden en riviervalleien. Kustgebieden boden een overvloed aan mariene hulpbronnen, zoals vissen, schaaldieren en zeevogels, terwijl riviervalleien mogelijkheden boden voor zoetwatervissen en het verzamelen van wilde planten. Door deze uitbreiding naar diverse ecosystemen konden jagers-verzamelaars hun dieet diversifiëren en de specifieke hulpbronnen benutten die elke omgeving te bieden had.

Met het begin van de neolithische periode vond er een belangrijke verschuiving plaats toen sommige menselijke gemeenschappen overgingen van de levensstijl van jager-verzamelaars naar vroege landbouwpraktijken. Deze verschuiving markeerde het begin van de landbouwrevolutie, die leidde tot de ontwikkeling van sedentaire landbouwgemeenschappen. Het is echter belangrijk op te merken dat samenlevingen van jager-verzamelaars bleven bestaan gedurende het Neolithicum en zelfs tot in de daaropvolgende brons- en ijzertijd.

Kenmerken van jager-verzamelaarsamenlevingen

Samenlevingen van jager-verzamelaars in de prehistorie vertoonden verschillende onderscheidende kenmerken.

Egalitarisme: Samenlevingen van jager-verzamelaars hadden vaak geen rigide sociale hiërarchieën en vertoonden een relatief egalitaire verdeling van middelen en macht. Beslissingen werden collectief genomen en leiderschapsrollen waren vaak tijdelijk en gebaseerd op de vaardigheden en kennis van individuen.⁴

Kleinschalige gemeenschappen: Jagers-verzamelaarsgroepen waren meestal klein van omvang en bestonden uit uitgebreide familie-eenheden of groepen van nauw verwante individuen. Deze sociale structuur vergemakkelijkte de samenwerking en het delen van middelen binnen de groep.

Brede bestaansbasis: Jager-verzamelaars vertrouwden op een breed scala aan voedselbronnen, waaronder jagen op zoogdieren, vissen, het verzamelen van wilde planten en zelfs de consumptie van insecten. Deze gediversifieerde benadering van levensonderhoud verkleinde het risico op voedseltekorten en verhoogde de weerbaarheid tegen omgevingsfluctuaties.

Mondelinge tradities en kennisoverdracht: Door het ontbreken van een schriftsysteem, leunden jager-verzamelaarssamenlevingen sterk op mondelinge tradities om kennis van generatie op generatie over te dragen. Dit omvatte kennis over jachttechnieken, identificatie van planten en navigatie in hun omgeving.

Flexibele en adaptieve culturele praktijken: Jagers-verzamelaars ontwikkelden een flexibele reeks culturele praktijken waarmee ze zich konden aanpassen aan veranderende omgevingsomstandigheden. Ze hadden een goed begrip van hun omgeving en pasten een trial-and-error-benadering toe om effectieve overlevingsstrategieën te ontdekken.

Beperkte materiële bezittingen: Jagers-verzamelaars behielden een relatief laag niveau van materiële bezittingen, aangezien hun nomadische levensstijl draagbaarheid noodzakelijk maakte. Gereedschappen en middelen werden zorgvuldig geselecteerd en efficiënt gebruikt, waardoor een minimale belasting tijdens het verplaatsen werd gegarandeerd.

Mobiliteit: Jagers-verzamelaars waren doorgaans nomadisch of semi-nomadisch en bewogen zich als reactie op seizoensveranderingen en de beschikbaarheid van hulpbronnen.⁵

Waarom waren jager-verzamelaars nomadisch?
Jagers-verzamelaars namen om verschillende redenen een nomadische levensstijl aan. Ten eerste stelde hun mobiliteit hen in staat om seizoensgebonden overvloedige bronnen te lokaliseren en te exploiteren. Door naar verschillende gebieden te verhuizen, kregen ze toegang tot nieuwe jachtgebieden en konden ze rijp fruit, noten en knollen verzamelen zodra ze beschikbaar kwamen. Ten tweede speelde de beschikbaarheid van waterbronnen een belangrijke rol in hun nomadische patronen. Water trok wilde dieren en diverse planten aan, waardoor deze gebieden uitstekende locaties waren voor tijdelijke nederzettingen. Ten derde beïnvloedden omgevingsfactoren, zoals klimaatverandering, het nomadische karakter van jagers-verzamelaars. Ze zouden zich aanpassen en verhuizen naar gebieden met gunstiger omstandigheden naarmate de temperatuur fluctueerde en ecosystemen verschoven.

Jachttechnieken en gereedschappen in de prehistorie

In prehistorische samenlevingen speelde de jacht een cruciale rol in het voortbestaan en het levensonderhoud van groepen jagers-verzamelaars. Het succes van de jacht was sterk afhankelijk van de technieken en gereedschappen die door deze vroege mensen werden gebruikt. Het belangrijkste doel van de jacht was het veiligstellen van voedselbronnen en het verzekeren van het voortbestaan van de gemeenschap. Prehistorische jagers-verzamelaars gebruikten een reeks strategieën en hulpmiddelen, die zich aanpasten aan verschillende omgevingen en prooisoorten.

Een veel voorkomende jachttechniek die door prehistorische samenlevingen werd gebruikt, was jacht op persistentie. Dit omvatte het achtervolgen van prooien over lange afstanden totdat het dier uitgeput raakte en gemakkelijk gevangen kon worden. Persistentiejacht vereiste een groot fysiek uithoudingsvermogen en volgvaardigheden. Een andere techniek die door jagers-verzamelaars werd gebruikt, was de jacht op hinderlagen. Dit omvatte het verbergen of camoufleren van zichzelf om de prooi te verrassen en een succesvolle moord uit te voeren.⁶

Hulpmiddelen die voor de jacht werden gebruikt, varieerden afhankelijk van de tijdsperiode en de geografische regio. In de vroege prehistorie gebruikten jagers voornamelijk eenvoudige handgereedschappen zoals speren, werpsperen en werpstokken. Deze gereedschappen waren gemaakt van materialen zoals hout, bot of steen en waren effectief voor aanvallen op korte afstand. Naarmate prehistorische samenlevingen vooruitgingen, begonnen ze geavanceerdere gereedschappen te ontwikkelen, zoals de atlatl (speerwerper) en de pijl en boog. Deze innovaties zorgden voor een grotere nauwkeurigheid en bereik, waardoor jagers prooien van een veiligere afstand konden neerhalen.

Het gebruik van jachtgereedschap bleef niet beperkt tot wapens alleen. Prehistorische jager-verzamelaars gebruikten ook vallen om kleiner wild te vangen. Zo werden valkuilen in de grond gegraven en met takken of bladeren weggewerkt. Als een dier eenmaal in de kuil viel, zou het gemakkelijker zijn om te doden en terug te halen. Een andere veelgebruikte vangmethode was het bouwen van netten of omheiningen om dieren te verstrikken of samen te drijven, waardoor ze gemakkelijker te vangen waren.

Onderdak- en vestigingspatronen van jagers-verzamelaars

Groepen jager-verzamelaars in de prehistorie waren nomadisch, voortdurend op zoek naar voedselbronnen en geschikte omgevingen. Als zodanig werden hun schuil- en vestigingspatronen aangepast aan deze mobiele levensstijl. De schuilplaatsen van prehistorische jager-verzamelaars waren vaak tijdelijk en ontworpen voor snelle montage en demontage.⁷

Een veel voorkomend type schuilplaats dat door jagers-verzamelaars werd gebruikt, was de tijdelijke camping. Deze campings bevonden zich vaak in de buurt van waterbronnen en vormden een tijdelijke basis voor jagen, verzamelen en andere activiteiten. Prehistorische jagers-verzamelaars bouwden eenvoudige constructies met natuurlijke materialen zoals takken, bladeren en dierenhuiden.

In sommige gevallen gebruikten prehistorische jager-verzamelaars grotten of schuilplaatsen in de rotsen als tijdelijke schuilplaatsen. Deze natuurlijke formaties boden een betere bescherming tegen de atmosferische omstandigheden en potentiële roofdieren. Grotten en schuilplaatsen in de rotsen dienden ook als gemeenschappelijke verzamelplaatsen en boden een zekere mate van veiligheid, vooral tijdens slecht weer of vijandige ontmoetingen.

Rituelen, overtuigingen en spirituele praktijken van jager-verzamelaars

Samenlevingen van jager-verzamelaars in de prehistorie vertoonden rijke en diverse spirituele overtuigingen en praktijken. Deze overtuigingen waren nauw verweven met hun begrip van de natuurlijke wereld en hun rol daarin. Rituelen en ceremonies speelden een belangrijke rol bij het tot stand brengen van sociale cohesie, het in stand houden van culturele tradities en het zoeken naar bescherming tegen het onbekende.

Animisme was een algemeen geloofssysteem onder prehistorische jagers-verzamelaars. Ze schreven geesten of bovennatuurlijke krachten toe aan elementen van de natuurlijke wereld, zoals dieren, planten, rotsen en hemellichamen. Van deze geesten werd aangenomen dat ze hun eigen bewustzijn bezaten, waardoor ze het leven van mensen en de omgeving beïnvloedden. Jagers-verzamelaarsgemeenschappen hielden zich vaak bezig met rituelen en ceremonies om met deze geesten te communiceren en hun gunst of leiding te zoeken.

Het sjamanisme speelde ook een cruciale rol in de spirituele praktijken van prehistorische jagers-verzamelaars. Sjamanen, vaak beschouwd als spirituele leiders of tussenpersonen tussen de menselijke en spirituele wereld, hadden een aanzienlijke invloed binnen hun gemeenschappen. Men geloofde dat ze bovennatuurlijke vermogens bezaten om zieken te genezen, met geesten te communiceren en begeleiding te bieden. Sjamanistische rituelen omvatten verschillende praktijken, zoals trance-opwekkende technieken, chanten, drummen en het gebruik van hallucinogene middelen.⁸

Oerreligies: oorsprong, kenmerken en tradities

Artistieke uitingen, zoals grotschilderingen, rotstekeningen en houtsnijwerk, waren een ander belangrijk aspect van de spirituele praktijken van prehistorische jagers-verzamelaars. Deze artistieke creaties beeldden vaak scènes uit het dagelijks leven, dieren en mythische of spirituele wezens uit. Ze dienden als communicatiemiddel, spirituele expressie en verhalen vertellen binnen de gemeenschap.

De oorsprong van kunst en de vroege voorbeelden van paleolithische kunst

1. “Prehistoric Hunter-Gatherer Societies“, Emma GROENEVELD, World History Encyclopedia, December 9, 2016[↩]
2. “Et l’Évolution créa la femme Broché”, Pascal PICQ, Éditeur: Odile JACOB, ISBN-13: 978-2738152138, 2020[↩]
3. “Human ancestors: Changing views of their behavior“, Lewis R. BINFORD, Journal of Anthropological Archaeology, Volume 4, Issue 4, December 1985[↩]
4. Nomadic Peoples and Human Rights”, Jérémie GILBERT, Taylor & Francis, ISBN-13: 978-1136020247, 2014[↩]
5. “Ancient Civilizations of the World”, Denny ROSE & Rowan ALLEN, EDTECH, ISBN-13: 978-1839472756, 2018[↩]
6. “The Earliest Europeans – A Year…Survival Strategies in the Lower Palaeolithic”, Robert HOSFIELD, Oxbow Books, ISBN-13: 978-1785707643, 2020[↩]
7. “Archaeology: An Introduction”, Kevin GREENE & Tom MOORE, Taylor & Francis, ISBN-13: 978-1136860294, 2010[↩]
8. “The Anthropology of Hunter-Gatherers: Key Themes for Archaeologists”, Vicki CUMMINGS, Taylor & Francis, ISBN-13: 978-1000189537, 2020[↩]