Animisme is de opvatting dat alles in het universum een geest of levenskracht heeft. In veel inheemse culturen wordt de wereld gezien als een levend systeem waarin elk aspect van de natuur als levend wordt beschouwd. Maar wat betekent het om de wereld als levend waar te nemen? Hoe heeft dit perspectief onze perceptie van de natuur en onze rol daarin beïnvloed?
Wat is animisme?
Animisme is gebaseerd op de opvatting dat alles een duidelijke spirituele essentie heeft.1 Dit omvat levenloze entiteiten zoals bergen, stenen, meren, grotten en wolken. Het is diep geworteld in veel inheemse culturen en wordt gekenmerkt door de opvatting dat de wereld een levend systeem is waarin elk aspect van de natuur als levend wordt beschouwd.
| Etymologie De term “animisme” komt van het Latijnse “anima”, wat ziel of leven betekent. In de antropologische context werd het voor het eerst in detail besproken door de Engelse antropoloog Sir Edward Tylor in zijn boek “Primitive Culture” in 1871.2 |
Animisme kan worden gezien als een opvatting die stelt dat alles met elkaar verbonden is. Animisten beschouwen mensen, dieren, planten en levenloze objecten als gelijke delen van het universum of de natuur. Ze benadrukken dat de mens in harmonie met de natuur moet leven.
Hoewel animisme vaak wordt geassocieerd met traditionele en inheemse culturen, heeft het veel moderne filosofische en spirituele stromingen beïnvloed.
De oorsprong van het animisme
Het is moeilijk te bepalen wanneer het animisme voor het eerst verscheen. Er wordt echter gedacht dat het in de prehistorie is ontstaan met het effect van de inspanningen van vroege mensen om de wereld om hen heen uit te leggen en te begrijpen.
Animatisme wordt door bepaalde geleerden erkend als een vroege manifestatie van het animistische wereldbeeld.3
Animisme in het paleolithicum
Tijdens het paleolithicum ontwikkelden alle menselijke soorten, die over het algemeen de kost verdienden als jager-verzamelaars, een diepe band met de natuur. Bovendien begonnen ze naarmate hun cognitieve vaardigheden verbeterden, symbolische betekenissen toe te schrijven aan de elementen van de natuur. Inderdaad, in het laat-paleolithicum ontstonden de eerste religieuze gedragingen.
Het vroegste bewijs voor het bestaan van animistische overtuigingen wordt vaak gevonden in grotkunst uit het Boven-Paleolithicum, die dieren en andere natuurlijke objecten met symbolische betekenissen weergeeft. Veel grotschilderingen tonen bijvoorbeeld dieren met meer dan één kop of meer poten dan zou moeten. Dit leidt ertoe dat onderzoekers denken dat dieren en sommige natuurlijke objecten worden gezien als meer dan fysieke entiteiten.
Animisme in het Neolithicum
Het levensonderhoud van de jager-verzamelaar en de nomadische levensstijl werden vervangen door landbouw en landbouw in het Neolithicum. Met deze verandering, ook wel de Agrarische Revolutie genoemd, kregen dieren en planten een nieuwe betekenis voor de mens.
Gedomesticeerde dieren werden een belangrijke hulpbron voor mensen tijdens het Neolithicum. Ze voorzagen mensen van vitale producten zoals melk, vlees en bont. Dit hielp mensen op hun beurt respect te tonen voor de geesten van dieren. Mensen geloofden dat deze geesten hun leven konden beïnvloeden en gestild moesten worden met rituelen en offers.
Evenzo werden planten ook een essentiële hulpbron voor mensen. Door de landbouw konden mensen hun voedselvoorraad vergroten en meer vrije tijd hebben. Daarom begonnen mensen de geesten van planten te respecteren en heiligden ze.
Animistische overtuigingen en praktijken
Animistische praktijken en tradities maken al sinds de prehistorie deel uit van de volkscultuur. Deze tradities, vooral in inheemse culturen, zijn doorgegeven aan het nageslacht, vaak mondeling. Deze culturele overdracht wordt meestal gerealiseerd door middel van verhalen, legendes, mythen en andere culturele uitingen.
Animisme is een holistische kijk die de hele wereld, zelfs het universum, als levend accepteert. Het stelt dat alles in de natuur, van het kleinste kiezelsteentje tot de hoogste berg, een spirituele essentie of geest heeft. Volgens het animisme kunnen deze geesten communiceren met mensen en andere geesten.
| Zijn animisme en totemisme hetzelfde? Animisme richt zich op individuele geesten die helpen het leven te bestendigen. Bij totemisme is er echter meestal een primaire bron, zoals een totemplant of -dier, die de basis vormt voor het leven. Bovendien wordt animisme vaak geassocieerd met sjamanisme, terwijl totemisme nauwer verbonden is met tribale culturen. Volgens antropoloog Tim Ingold zijn Australische Aboriginals meer totemisch, terwijl Inuit meer typisch animistisch zijn.4 |
Bijna alle animistische rituelen zijn ontworpen om een harmonieuze relatie tussen mens en geest te behouden. Inheemse volkeren voeren vaak rituelen uit om geesten te sussen en om hun hulp te vragen bij jagen, genezing of andere activiteiten. Het is bijvoorbeeld gebruikelijk in arctische gebieden om rituelen uit te voeren om eer te bewijzen aan de geesten van dieren. Volgens de Inuit Qaujimajatuqangit, samengesteld door de ITK, hebben de Inuit-mensen bepaalde rituelen die ze oefenen voordat ze op jacht gaan naar een succesvolle jacht.5
Deze rituelen worden meestal geleid door sjamanen. Door de geesten van de dieren in het gebied op te roepen, krijgt de sjamaan een soort goedkeuring voor de jacht.
(Arctische tentoonstelling in het Milwaukee Public Museum)
Foto: Michael Barera (Wikimedia) ©CC BY-SA 4.0
Een ander voorbeeld is dat sommige Turkse gemeenschappen in Siberië offers brengen aan natuurgeesten voordat ze op reis gaan. Op deze manier zijn de geesten tevreden en is het te hopen dat de reis zonder ongelukken of problemen zal verlopen.
In sommige inheemse Amerikaanse gemeenschappen voeren mensen speciale rituelen uit om de bomen te beschermen die zij als heilig beschouwen. Bovendien respecteren sommige gemeenschappen bomen en proberen ze het kappen ervan tot een minimum te beperken.
Animisme in de psychologische context
In een psychologische context verwijst animisme naar de overtuiging dat levenloze objecten zoals speelgoed, auto’s en witgoed een bewustzijn of ziel hebben, en de neiging om er menselijke kenmerken aan toe te schrijven. Dit geloof komt vooral veel voor bij jonge kinderen en wordt beschouwd als een normaal stadium in hun cognitieve ontwikkeling.
| Is het instinctief of aangeleerd gedrag? Volgens de Zwitserse psycholoog Jean Piaget schrijven kinderen instinctief antropomorfe kenmerken toe aan levenloze objecten, maar geven ze dit later op. Aan de andere kant worden kinderen volgens de Amerikaanse cultureel antropologe Margaret Mead niet geboren met een animistisch wereldbeeld, maar krijgen ze les van samenlevingen.6 |
Aangenomen wordt dat de animistische overtuigingen van kinderen voortkomen uit hun moeilijkheid om onderscheid te maken tussen hun innerlijke ervaringen en de uiterlijke realiteit. Volgens psychologen kunnen kinderen gevoelens aan objecten toeschrijven omdat ze nog niet helemaal begrijpen dat deze objecten geen bewustzijn hebben.
Naarmate kinderen ouder worden, hebben ze vaak de neiging om complexere en geavanceerdere inzichten in de wereld te ontwikkelen. Sommigen kunnen echter tot ver in de adolescentie of zelfs volwassenheid animistische overtuigingen blijven vasthouden, vooral als ze worden ondersteund door culturele of religieuze tradities. Bovendien kunnen sommige mensen later in hun leven in animistische overtuigingen geloven als gevolg van persoonlijke ervaring of filosofische overtuigingen.
Het hebben van animistische overtuigingen als volwassene kan in sommige culturen algemeen worden aanvaard en kan zelfs als mainstream worden beschouwd. Het omgekeerde is echter ook mogelijk. Uiteindelijk kan de prevalentie van animistische overtuigingen onder jongeren en volwassenen sterk variëren, afhankelijk van de culturele context.
Opgemerkt moet worden dat de religieuze en spirituele overtuigingen van mensen zeer persoonlijk zijn en dat de betekenis van animisme in de antropologie niet precies hetzelfde is als in de psychologie.
Neo-animisme en de impact ervan op hedendaagse geloofssystemen
De verleidelijke charme van het animisme vervaagde geleidelijk naarmate de machtige stromingen van de grote religies de wereld overspoelden. De belangstelling voor animistische overtuigingen herleefde echter aan het einde van de 20e eeuw.
Deze beweging, die een moderne interpretatie is van animisme en nieuwe spirituele praktijken omvat, werd neo-animisme genoemd. Neo-animisme heeft ook invloed gehad op sommige hedendaagse geloofssystemen. Met name in het neo-paganisme, neo-sjamanisme en Wicca zijn sporen van neo-animisme te zien, die gekenmerkt worden door respect voor de natuur.
Neo-animisme is een groeiende trend in sommige hedendaagse samenlevingen en de impact ervan op geloofssystemen en milieuattitudes is aanzienlijk. Hoewel er potentiële problemen zijn met culturele toe-eigening, onderstreept de opkomst van het neo-animisme een groeiend besef van de onderlinge verbondenheid tussen mens en natuur.
- “Rethinking Animism: Thoughts from the Infancy of Our Discipline“, Martin D. STRINGER, The Journal of the Royal Anthropological Institute, Vol 5, No 4[↩]
- “Primitive culture”, Edward Burnett TYLOR, 1871, Open Library: OL6946625M, LCCN: 04028527, OCLC/WorldCat: 355146[↩]
- “Folklor Kaynaklarına Göre Eski Türk ve Slav İnanç Sistemi”, Dr. Mariia TALIANOVA-EREN, Gazi Kitapevi, ISBN: 978-6257315203[↩]
- “Totemism, animism and the depiction of animals”, Tim INGOLD, The Perception of the Environment, 2000[↩]
- “Inuit Qaujimajatuqangit”, Editors: Joe KARETAK, Frank TESTER, Shirley TAGALIK, Fernwood Publishing, ISBN: 9781552669914[↩]
- “Animism: Respecting the Living World”, Graham HARVEY, Wakefield Press, ISBN: 9781862546783[↩]