Mammoeten… Schattig voor sommigen van ons, angstaanjagend voor anderen. De mammoeten, die een belangrijke rol speelden in het dagelijkse leven van onze paleolithische voorouders, zijn lang geleden uitgestorven. Maar de diepe sporen die ze in het sociale geheugen hebben achtergelaten, hebben hun effect ook vandaag nog niet volledig verloren.
Over de mammoeten
Mammoeten, een geslacht van de familie Elephantidae, behoren taxonomisch tot dezelfde familie als olifanten.
Mammoeten waren een angstaanjagend dier voor mensen uit het stenen tijdperk vanwege hun enorme omvang. Maar honger heeft altijd de angst overwonnen. Mammoeten waren een van de basiswezens die voldeden aan de eiwitbehoeften van zowel Neanderthalers als moderne mensen. Bovendien hielp mammoetbont om te voorzien in veel van de menselijke behoeften, zoals verwarming en onderdak. Bovendien was het bont behoorlijk functioneel. Want in de IJstijd werd door klimaatadaptatie de beharing van mammoeten behoorlijk lang en werd de vetlaag in hun vacht dikker.
Mammoeten waren een van de meest bejaagde dieren in de gebieden dichter bij het noorden. Zo erg zelfs dat een van de twee prominente hypothesen waarom mammoeten uitstierven, is dat ze overbevist waren. De andere zijn klimaatveranderingen, die we ook kunnen definiëren als opwarming van de aarde.
Wanneer zijn mammoeten uitgestorven?
Mammoeten verschenen in het Plioceen, ongeveer vijf miljoen jaar geleden. Dit betekent dat mammoeten dezelfde aarde delen als alle menselijke soorten, van Homo habilis tot Homo sapiens. De meeste mammoeten stierven echter uit in de Preboreale periode, ongeveer 10.300 tot 9000 jaar geleden. Slechts een zeer kleine populatie overleefde op het eiland Saint Paul in Alaska tot ongeveer 5750 jaar geleden en op het eiland Wrangel in Rusland tot 4000 jaar geleden.
Mammoeten in paleolithische kunst
Grotschilderingen en rotstekeningen bevatten belangrijke aanwijzingen voor de relatie tussen mens en dier. Er kan worden gezegd dat dierensymboliek een zeer belangrijke plaats inneemt, vooral in grotschilderingen uit het Boven-Paleolithicum.
Het kon natuurlijk niet worden verwacht dat de paleolithische mensen, die een jager-verzamelaars- en natuurafhankelijk leven leidden, geen mammoeten in hun kunst opnamen. In dit opzicht zou het niet verrassend moeten zijn om in veel grotten over de hele wereld mammoetschilderijen te vinden.
Mammoeten, een van de populaire symbolische dieren uit de paleolithische periode, hadden vooral een belangrijke plaats in de grotkunst. Hoewel de meeste tekeningen eenvoudige lijnen waren, waren sommige kunstzinnig gedetailleerd van vorm.1
Sommige van de mammoettekeningen zijn gemaakt met meekrap, sommige met een stokachtig materiaal of door met een vinger in het zachte oppervlak te snijden.
Hoewel er enkele overeenkomsten zijn tussen de mammoettekeningen uit het Boven-Paleolithicum, kan worden gezegd dat er geen gemeenschappelijk patroon is. Het is opmerkelijk dat zelfs in grotten die heel dicht bij elkaar liggen, de schilderijen qua stijl behoorlijk kunnen verschillen. Wel is te zien dat het gevoel van beweging dominant is in de betreffende schilderijen. Sommige tekeningen zijn gemaakt met ivoor en sommige zonder ivoor.
De meeste dieren die tijdens het Boven-Paleolithicum op grotmuren werden getekend, waren mammoeten, leeuwen, neushoorns, paarden, bizons, berggeiten, oerossen en hertensoorten.
De werken met een mammoetthema in de kunst uit het Boven-Paleolithicum zijn niet alleen grotschilderingen. Mammoeten zijn ook het onderwerp geweest van draagbare kunst. Het ongeveer zeven centimeter lange mammoetreliëf dat in de buurt van Brno in Tsjechië is gevonden, dateert van 28.000 tot 22.000 jaar geleden.
Mythen en volksovertuigingen over mammoeten
Als resultaat van de mammoet-menselijke interactie hebben mammoeten diepe psychologische sporen achtergelaten in het sociale geheugen van mensen uit het stenen tijdperk. Dit komt duidelijk naar voren in zowel grotschilderingen als mythologische verhalen. Er zijn veel opvattingen geweest over mammoeten en mammoetachtige mythologische wezens in Noord-Amerikaanse, Europese en Turks-Siberische mythologieën.2
Gezien het Siberische klimaat is het geen wonder dat dankzij de bevroren bodem veel intacte mammoetresten zijn gevonden. De inspanningen van de lokale bevolking om de overblijfselen van de mammoet te begrijpen, hebben echter geleid tot de vorming van nieuwe mythen en volksovertuigingen. Sommige mammoetresten die in Rusland zijn gevonden, werden door de lokale bevolking geïnterpreteerd als oorlogsolifanten van Alexander de Grote.
Volgens een verhaal in Noord-Siberië vonden twee mannen op een dag twee mammoettanden die uit de grond staken. Ze spelen op de trommels en zeggen wat bezweringen, en de mammoet is plotseling bedekt met vlees. Alle mensen eten de hele winter dat voedzame vlees. Wanneer de botten van al het vlees zijn ontdaan, worden ze weer in elkaar gezet. Dankzij magie zijn de botten weer bedekt met vers vlees.
Een ander interessant geloof over mammoeten is te vinden in de Turkse mythologie. Volgens het volksgeloof van Turkse gemeenschappen die in Siberië wonen, werden mammoeten ondergronds gebracht om Erlik Han, de god van de onderwereld in de Turkse mythologie, te dienen. De mammoeten, die Erlik Han niet willen dienen en naar de aarde proberen te ontsnappen, worden gestraft met bevriezing en ter dood veroordeeld. Mammoetlijken gevonden in de Siberische taiga wijzen hierop. Dus, volgens Turkse volksovertuigingen in Noordoost-Siberië, stierven mammoeten niet echt uit. Ze blijven ondergronds leven om Erlik Han te dienen. Als dat leven heet natuurlijk…
- “Le mammouth dans l’art paléolithique“, Patrick PAILLET & Sibylle WOLF, L’Anthropologie, Volume 122, Issue 3, June-August 2018, p. 522-545[↩]
- Mythological Beings Based On Mammoths, Petr JANDACEK & Louise JANDACEK[↩]