Starożytna Skandynawia: Jak wyglądało życie przed erą Wikingów?

Starożytna Skandynawia została zasiedlona później niż inne części Europy. Niskie temperatury i trudne warunki w plejstocenie sprawiły, że obszar ten był mniej odpowiedni do osadnictwa ludzkiego do około 9700 r. p.n.e. Jednak warunki życia pozostały bardzo trudne w porównaniu do tych w społecznościach na południu…

Starożytna Skandynawia w okresie paleolitu

Pisząc o prehistorii Skandynawii, warto najpierw wziąć pod uwagę warunki paleoklimatyczne tego regionu.

Jak powszechnie wiadomo, epoka lodowcowa, naukowo znana jako plejstocen, rozpoczęła się około 2 580 000 lat temu. Chociaż w trakcie tej długiej ery obserwowano stosunkowo łagodne fazy, klimat Ziemi był znacznie zimniejszy niż obecnie. Podczas zimnych faz lodowce przesuwały się na południe i na niższe wysokości, podczas gdy w łagodniejszych okresach proces ten się odwracał, a lodowce ustępowały. W tym kontekście w Europie Północnej wyróżniają się cztery główne zlodowacenia: eburon, elster, saalijski i wisielczy.

Zlodowacenie Wisły, które rozpoczęło się 115 000 lat temu, dotknęło Europę Północną do około 11 700 lat temu. Podczas niektórych faz zlodowacenia prawie całe terytorium dzisiejszej Islandii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Murmańska, Karelii, Estonii, Łotwy, Litwy, Danii i Szkocji było pokryte pokrywą lodową.¹

Warunki środowiskowe sprawiły, że okres paleolitu w Skandynawii rozpoczął się stosunkowo późno ze względu na niegościnną naturę dla osadnictwa ludzkiego. Wraz ze wzrostem klimatu region ten został tymczasowo zasiedlony przez plemiona migrujące z Europy Środkowej, ale stałe osady nie pojawiły się aż do końca epoki lodowcowej.

Jak wspomniano powyżej, w epoce lodowcowej Skandynawia była w dużej mierze pokryta lodowcami. Wraz z ociepleniem klimatu topnienie lodowców odsłoniło nowe tereny, wcześniej pokryte lodem. Z czasem na tych nowych obszarach zaczęły rozprzestrzeniać się brzozy, jarzębiny i lasy tajgi borealnej. Wraz ze wzrostem populacji reniferów południowa Skandynawia stała się atrakcyjna dla paleolitycznych społeczności łowców-zbieraczy.

Podczas wykopalisk archeologicznych w Skandynawii odkryto wiele kamiennych narzędzi, szczątków kości i materiałów obozowych. Odkrycia wskazują, że najwcześniejsi mieszkańcy regionu byli w dużej mierze grupami łowców-zbieraczy polującymi na mamuty i renifery. Grupy te, używające prostych kamiennych narzędzi do przetrwania, musiały dostosować swój styl życia i strategie przetrwania do trudnych warunków klimatycznych.

Dowody archeologiczne wskazują, że mamuty były w stanie przetrwać w Skandynawii i regionie bałtyckim nawet w okresie ostatniego zlodowacenia (26 000–20 000 lat temu).²

Jak epoka lodowcowa wpłynęła na geomorfologię starożytnej Skandynawii?

Ruchy lodowcowe trwające około 2,5 miliona lat znacząco zmieniły cechy powierzchni starożytnej Skandynawii. W tym długim okresie postęp i cofanie się masywnych lodowców pokrywających region doprowadziły do ​​powstania złożonych cech geomorfologicznych. W miarę przemieszczania się lodowców wyżłobiły one głębokie doliny w lądzie, które z czasem przekształciły się w duże zagłębienia znane jako doliny lodowcowe.

Drumliny i moreny, które powstały w zależności od kierunku ruchów lodowca, to kolejne formacje strukturalne, które zmieniły geomorfologię starożytnej Skandynawii.

Kultura Bromme

Kultura Bromme, datowana na lata 11 600–9 800 p.n.e., obejmuje całą Danię, północne wybrzeża Niemiec i północno-wschodnie wybrzeże Polski. Charakteryzuje się jednoostrzowymi skrobakami i dużymi narzędziami odłupkowymi.

Ludzie Bromme przetrwali głównie dzięki polowaniom na renifery, łosie i bobry. Uważa się również, że spożywali owoce leśne znalezione w tajdze. Niektóre osady związane z kulturą Bromme zostały zalane z powodu wzrostu poziomu morza. Mamy nadzieję, że przyszłe badania prowadzone przez archeologów podwodnych dostarczą bardziej szczegółowych informacji na temat tej kultury.³

Starożytna Skandynawia w okresie mezolitu

Okres mezolitu obejmuje okres od końca paleolitu do przejścia do neolitu, mniej więcej od 10 000 do 4000 p.n.e. w Skandynawii. W tym czasie tryb życia łowców-zbieraczy trwał nadal, ale zaczęły pojawiać się nowe technologie i struktury społeczne.

Odkrycia archeologiczne wskazują, że w mezolitycznej Skandynawii opracowano bardziej wyrafinowane narzędzia i broń. Mikrolity, małe narzędzia kamienne, były powszechnie używane i uważa się, że znacznie ułatwiły polowania i połowy.

Pod względem genetycznym okres mezolitu charakteryzował się znaczącymi zmianami w strukturze demograficznej starożytnej Skandynawii. Połączenia między różnymi grupami łowców-zbieraczy odegrały kluczową rolę w kształtowaniu dziedzictwa genetycznego populacji starożytnej Skandynawii.

Kultura maglemoska

Kultura maglemoska, która istniała od około 9000 do 6000 roku p.n.e., zawdzięcza swoją nazwę stanowisku archeologicznemu Maglemose w Danii.

Jedną z wyróżniających się cech kultury maglemoskiej jest powszechne użycie narzędzi i broni wykonanych z materiałów organicznych, takich jak drewno i kość. W tym okresie narzędzia myśliwskie, takie jak siekiery i strzały, były wytwarzane z kunsztem wymagającym mistrzostwa. Najważniejszymi zwierzętami łownymi były tury, żubry, łosie, jelenie szlachetne, sarny, dziki, rysie, lisy, kuny, borsuki i kurki wodne.

W kulturze maglemoskiej domy i schronienia były zakładane w pobliżu źródeł wody. Jednakże, ponieważ poziom morza był niższy w okresie mezolitu w porównaniu do dzisiejszego, wiele schronień z tego okresu zostało zatopionych.⁴

Kultura Kongemose

Kultura Kongemose, która rozwijała się między 6000 p.n.e. a 5200 p.n.e., wyłoniła się na obszarze Danii i południowej Szwecji. Uważa się ją za kontynuację kultury maglemoskiej.

Pozostałości kultury Kongemose pokazują, że ludzie w tym okresie polowali z użyciem bardziej zaawansowanych technik w porównaniu do kultury maglemoskiej. W tym czasie nastąpił także znaczący postęp, szczególnie w dziedzinie rybołówstwa. Węgorz, belona, turbot, dorsz, szczupak, flądra i śledź były najczęściej spożywanymi owocami morza.⁵

Kultura Ertebølle

Kultura Ertebølle jest ważnym przykładem przejścia od mezolitycznego trybu życia łowców-zbieraczy do neolitycznych społeczeństw rolniczych. Rozwijała się na tym samym obszarze co kultura Kongemose i istniała od 5300 do 3950 roku p.n.e.

Wiadomo, że w starożytnej Skandynawii produkcja ceramiki rozpoczęła się w okresie kultury Ertebølle. Pomimo braku lokalnego rolnictwa, istnieją dowody na to, że wykorzystywano lokalne zboża pozyskiwane od społeczności z południa.⁶

Starożytna Skandynawia w okresie neolitu

Neolit ​​to okres, w którym zaczęto uprawiać rolnictwo i zaczęto budować megalityczne budowle. Obejmuje on okres od 4000 p.n.e. do 1700 p.n.e. w starożytnej Skandynawii.

Zmiany warunków geograficznych i klimatycznych starożytnej Skandynawii w okresie neolitu sprawiły, że region stał się odpowiedni do uprawy roli. Proces ten, zwłaszcza wzrost żyzności gleby, umożliwił powstanie społeczeństw rolniczych. Zmiana stylu życia ze zbieracko-łowieckiego na produktywne i oparte na rolnictwie struktury społeczne wymagały osiadłego życia. Ta radykalna zmiana, zwana również rewolucją neolityczną, wpłynęła również na strukturę demograficzną i wywołała wzrost populacji w późniejszych okresach.

Kultura pucharów lejkowatych

Między 4000 p.n.e. a 2800 p.n.e. kultura pucharów lejkowatych, która była obecna w dzisiejszej Danii, południowej Szwecji, północnych Niemczech i północno-wschodniej Polsce, została nazwana na cześć charakterystycznej ceramiki w kształcie lejka.

Wykopaliska w osadach kultury pucharów lejkowatych odkryły obszary produkcji rolnej, obiekty związane z hodowlą zwierząt i konstrukcje pieców do wypalania ceramiki używanych w produkcji ceramiki. Ponadto wiele megalitycznych budowli w regionie obejmującym północną Europę Środkową i Skandynawię jest datowanych na ten okres.⁷

Kultura ceramiki dołkowej

Kultura ceramiki dołkowej, nazwana tak od charakterystycznej ceramiki z punktowanymi zdobieniami, istniała między 3200 p.n.e. a 2300 p.n.e. Lata te reprezentują okres w starożytnej Skandynawii, w którym nadal trwał tryb życia łowców-zbieraczy, ale wzrastał wpływ społeczeństw rolniczych.

Kultura ceramiki dołkowej rozprzestrzeniła się na terenie dzisiejszej Danii, Szwecji i południowego wybrzeża Norwegii. Odkrycia archeologiczne pokazują, że ludzie tej kultury pozostawali w ciągłych i aktywnych interakcjach handlowych zarówno ze społeczeństwami rolniczymi na obszarach śródlądowych starożytnej Skandynawii, jak i ze społecznościami łowców-zbieraczy wokół Morza Bałtyckiego.⁸

Kultura ceramiki sznurowej

Kultura ceramiki sznurowej, uważana za jedną z następczyń kultury pucharów lejkowatych, pojawiła się około 3000 r. p.n.e. i trwała do około 2350 r. p.n.e. Z czasem rozprzestrzeniła się na wschód i północ, wpływając na dzisiejszą Białoruś, kraje bałtyckie i południowe wybrzeże Finlandii, a nawet pozostawiła ślady archeologiczne na wybrzeżu Norwegii aż do Nordlandu.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech kultury ceramiki sznurowej są wzory w kształcie liny, szeroko stosowane w produkcji ceramiki. Wzory te były nakładane na powierzchnie naczyń za pomocą technik tłoczenia lub rzeźbienia.

Badania genetyczne związane z kulturą ceramiki sznurowej wskazują, że kultura ta mogła być w dużym stopniu pod wpływem kultury Jamnej pochodzenia wschodnioeuropejskiego. Jednak niektórzy naukowcy twierdzą, że osoby zarówno w kulturze ceramiki sznurowej, jak i kulturze Jamnej mogły pochodzić od genetycznie podobnej populacji sprzed Jamnej.⁹

Kultura topora bojowego

Kultura toporów bojowych rozwinęła się pod koniec okresu neolitu, między 2800 p.n.e. a 2300 p.n.e., na południowych wybrzeżach Finlandii, Szwecji i Norwegii. Początkowo ograniczona do południowej Skandynawii, kultura toporów bojowych później rozprzestrzeniła się na wschodnie wybrzeże Norwegii, pozostawiając ślady wokół Nordland, Nord-Trøndelag i Sør-Trøndelag.¹⁰

Najbardziej charakterystyczną cechą kultury toporów bojowych, jak sugeruje nazwa, są duże topory bojowe, zazwyczaj wykonane z kamienia lub metalu. Topory te były również używane jako przedmioty grobowe. Dane archeologiczne z późniejszych etapów okresu wskazują, że niektórzy zmarli byli również poddawani kremacji.

Czy epoka miedzi nie występowała w starożytnej Skandynawii?
Podczas gdy epoka miedzi miała miejsce w innych częściach Europy między 4000 a 2000 rokiem p.n.e., nie ma wyraźnych pozostałości z tego okresu w starożytnej Skandynawii. Można to wyjaśnić faktem, że geografia starożytnej Skandynawii ograniczała interakcje kulturowe ze społecznościami na południu regionu. Z tego powodu, biorąc pod uwagę historyczne etapy starożytnej Skandynawii w swoich badaniach akademickich, badacze zazwyczaj przechodzą bezpośrednio z epoki neolitu do epoki brązu.

Starożytna Skandynawia w epoce brązu

W starożytnej Skandynawii epoka brązu datowana jest na lata 1700 p.n.e.–500 p.n.e. Okres ten charakteryzował się znaczącymi przemianami i postępem w społeczeństwach skandynawskich. Ulepszono techniki rolnicze, rozbudowano sieci handlowe, poczyniono postępy w obróbce metali, a struktury społeczne stały się bardziej złożone. Innymi słowy, życie stało się w tej epoce pod wieloma względami bardziej wyrafinowane.

Handel i przemysł – W epoce brązu pozyskiwanie brązu w starożytnej Skandynawii wymagało importowania miedzi i cyny, ponieważ w tych regionach nie było naturalnych złóż brązu. Sytuacja ta doprowadziła społeczeństwa skandynawskie do ustanowienia szerszych sieci handlowych z innymi społeczeństwami europejskimi. Rzeczywiście, postęp w obróbce metali i zwiększona wydajność w rolnictwie zapewniły im więcej produktów do handlu. To skłoniło je do nawiązania bliższych kontaktów z kupcami z Europy Południowej. Szlaki handlowe rozciągające się od Morza Bałtyckiego do Morza Śródziemnego ułatwiały wymianę nie tylko metalu, ale także kamieni szlachetnych, biżuterii i innych dóbr luksusowych. Z czasem poczyniono również znaczny postęp w technikach morskich. Budownictwo okrętowe stało się ważną gałęzią przemysłu w społeczeństwach skandynawskich.

Struktury grobowe i rytuały – Starożytna Skandynawia ma liczne kurhany datowane na epokę brązu. W samej Danii zidentyfikowano około 50 000 kurhanów, które powstały w ciągu mniej niż czterech stuleci od 1500 r. p.n.e.¹¹

Zaobserwowano, że w grobach pozostawiono różne przedmioty, których zmarły potrzebowałby w życiu pozagrobowym. Wśród tych przedmiotów najczęściej spotykane są kamienie szlachetne, broń, ręcznie robiona biżuteria i przedmioty codziennego użytku. Biżuteria i ozdoby wskazują, że zmarły był kobietą, podczas gdy broń i sprzęt wojenny wskazują, że zmarły był wojownikiem. Ponadto w niektórych grobach znaleziono kości zwierząt, a nawet ofiary ze zwierząt.

Starożytna Skandynawia w epoce żelaza

Epoka żelaza w starożytnej Skandynawii rozpoczęła się w 500 r. p.n.e. i trwała do 800 r. n.e. Ponieważ żelazo było trwalszym i bardziej rozpowszechnionym metalem niż brąz, w tym okresie zaczęto wytwarzać z niego broń i narzędzia. Ta zmiana technologiczna wpłynęła na każdy aspekt społeczeństwa.

Rolnictwo – W tym okresie poczyniono duże postępy w rolnictwie. Żelazne narzędzia pozwoliły na wydajniejszą uprawę gleby, co zwiększyło produkcję rolną i populację. Nowe techniki rolnicze i narzędzia umożliwiły wydajniejsze gospodarowanie nawet w surowym klimacie starożytnej Skandynawii. Rozwój rolnictwa przyspieszył przejście do życia osiadłego, a wsie i małe osady powstały.

Handel i przemysł – Wzrost produktywności w rolnictwie przyczynił się do rozwoju handlu. Żelazo stało się cennym towarem handlowym. Handel przez Morze Bałtyckie i Morze Północne umożliwił skandynawskim społeczeństwom nawiązanie większego kontaktu ze światem zewnętrznym. Kupcy nie tylko wymieniali towary, ale także idee i kulturę, przyczyniając się do wzbogacenia kultury skandynawskiej. Technologia żeglugowa w epoce brązu została dalej rozwinięta, a łodzie długie były wykorzystywane do eksploracji i łupieżstwa, a także do handlu.

Struktura społeczna – Epoka żelaza przyniosła znaczące zmiany w strukturze społecznej społeczeństw w starożytnej Skandynawii. Pojawiły się różne grupy zawodowe, takie jak wojownicy, kupcy i rzemieślnicy. Wojownicy byli na szczycie społeczeństwa, podczas gdy rolnicy i chłopi byli na niższych szczeblach. Przywódcy wojownicy odgrywali ważną rolę w lokalnym rządzie i kształtowaniu struktur społecznych. Jednak walki o władzę między lokalnymi plemionami stały się częstsze.

Religia i sztuka – W tym okresie dzieła sztuki i elementy dekoracyjne wykonane z żelaza były akceptowane jako symbole statusu społecznego i tożsamości jednostki. Niektóre przedmioty zawierały stylizowane przedstawienia istot mitologicznych.

Mitologia nordycka i wierzenia religijne, jak wskazują petroglify, zostały ukształtowane w dużej mierze w epoce żelaza. Mityczne opowieści o bogach i boginiach stały się bogatsze w tym okresie i stały się centralnym elementem systemu wierzeń społeczeństwa. W szczególności wierzenia o bogach nieba, duchach natury i istotach z innego świata stanowiły podstawę mitologicznego systemu myślowego w epoce wikingów.

1. Wikipedia contributors. „Nordic Stone Age.” Wikipedia, The Free Encyclopedia. Wikipedia, The Free Encyclopedia, 26 Jul. 2024. Web. 30 Jul. 2024.[↩]
2. Ukkonen, P., Arppe, L., Houmark-Nielsen, M., Kjær, K. H., & Karhu, J. A. (2007). MIS 3 mammoth remains from Sweden—implications for faunal history, palaeoclimate and glaciation chronology. Quaternary Science Reviews, 26(25-28), 3081-3098.[↩]
3. Dr. Phil. Jørgen Jensen. (2012, July 12). Park- og Skovtundraens Jægere. Danmarks Oldtid. Retrieved: 30.07.2024.[↩]
4. Jessen, C. A., Pedersen, K. B., Christensen, C., Olsen, J., Mortensen, M. F., & Hansen, K. M. (2015). Early Maglemosian culture in the Preboreal landscape: Archaeology and vegetation from the earliest Mesolithic site in Denmark at Lundby Mose, Sjælland. Quaternary International, 378, 73-87.[↩]
5. Gjerløff, A. K. Jørgen Jensen: Danmarks Oldtid. Bind 1: Stenalder 13.000-2.000 f. kr. Gyldendal, 2001. Historisk Tidsskrift. ISBN 87-00-49038-5.[↩]
6. Wikipedia contributors. „Ertebølle culture.” Wikipedia, The Free Encyclopedia. Wikipedia, The Free Encyclopedia, 31 May. 2024. Web. 31 Jul. 2024.[↩]
7. Wunderlich, M. (2019). Megalithic monuments and social structures. Comparative studies on recent and Funnel Beaker societies (p. 382). Sidestone Press.[↩]
8. Vanhanen, S., Gustafsson, S., Ranheden, H., Björck, N., Kemell, M., & Heyd, V. (2019). Maritime hunter-gatherers adopt cultivation at the farming extreme of northern Europe 5000 years ago. Scientific Reports, 9(1), 4756.[↩]
9. Papac, L., Ernée, M., Dobeš, M., Langová, M., Rohrlach, A. B., Aron, F., … & Haak, W. (2021). Dynamic changes in genomic and social structures in third millennium BCE central Europe. Science Advances, 7(35), eabi6941.[↩]
10. Østmo, E. (1991). A local ship picture tradition of the Bronze and Early Iron Ages in southeast Norway: New evidence from rock carvings at Dalbo. World Archaeology, 23(2), 220–232.[↩]
11. Holst MK, Rasmussen M, Kristiansen K, Bech J-H. Bronze Age ‘Herostrats’: Ritual, Political, and Domestic Economies in Early Bronze Age Denmark. Proceedings of the Prehistoric Society. 2013;79:265-296.[↩]