Türk mitolojisi, ne yazık ki, diğer dünya mitolojileri kadar bilinmemekte. Dolayısıyla Türk tanrıları yeterince tanınmamaktadır. Bunda, birincil kaynakların yetersiz olması da etkili elbette. Ancak son yıllarda yapılan ikincil kaynak taramaları, geniş kapsamlı araştırmalar ve sözlü şaman geleneğinden derlenen bilgiler, Türk tanrılarını daha yakından tanımamıza yardımcı olmuştur.
Avrasya steplerinde ve Güney Sibirya çevresinde gelişen Türk mitolojisi, pek çok yönden animizme ve doğa kültüne dayanır. Bu nedenle Türk tanrılarının çoğu, konargöçer ve yaylacı bir yaşam süren proto-Türk toplulukların doğa unsurlarını tanrısallaştırmasıyla ortaya çıkmıştır.
Tengri
Tengri, Türk mitolojisinde baş tanrının adıdır. Tangra, Tenger, Tengir ya da Kök Tengri olarak da bilinmektedir. Genellikle eril niteliklerle tanımlanmasına karşın eşi yoktur. Göğün en üst katı olan 18. katında yaşar.
Kök Eski Türkçede mavi, Tengri ise gök anlamına gelir. Dolayısıyla Kök Tengri, mavi gök anlamına gelmektedir.
Gökyüzüyle özdeşleştirilen Tengri, Assel Bekebassova’ya göre evrenin kişileştirmesidir.1 O, gökyüzünde yaşar ve her şeyi görür. Bu yönüyle proto-Hint-Avrupa mitolojisindeki Dyēus’a benzetilir.
Türk mitolojisine göre Tengri, her şeyin başıdır. Kağanlar, Tengri’den aldıkları kudretle halkları yönetir. Kağanlıklar dönemiyle birlikte, özellikle aristokrat çevrelerde tek tanrı olarak görülmüştür.
Tengri, daire içinde eşit kollu haç (⨁) ile simgeleştirilir. Bu işaret günümüzde Tengrizmin sembollerinden biri sayılır.
Kayra
Kayra Han olarak da bilinen Kayra, Türk mitolojisinde yaratıcı tanrının adıdır. Bazı kaynaklara göre Tengri’nin oğludur ancak pek çok toplulukta Tengri ile özdeşleşmiştir. Dünya’nın yaratılışı sırasında ağzında toprak sakladığı için Erlik’i cezalandırarak yer altına göndermiştir.2
Göğün 17. katında yaşar. Tengri hariç her şeyin yaratıcısıdır. Yeryüzüne dokuz dallı yaşam ağacını dikmiş ve bu ağacın dallarından türeyen dokuz kişi, yeryüzündeki dokuz ana ırkı oluşturmuştur.3
Altay şamanlarına göre Kayra’nın yeryüzüne gönderdiği yıldırımlar, kimin başına düşerse o kişi şaman olur.4
Ülgen
Ülgen, Türk mitolojisinde iyilik ve gökyüzüyle ilişkilendirilen bir tanrının adıdır. Kayra’nın oğullarından biridir. Göğün 16. katında yaşar. Altın bir dağda, altın bir tahtta oturur. Uzun saçlı, uzun sakallı, yaşlı ve bilge biri olarak betimlenir.5 Bazı kaynaklarda Güneş’in ve Dünya’nın yaratıcısı olarak anılmıştır. Bu yönüyle Kayra’nın yerini aldığı söylenebilir.
Şaman efsanelerinde insanı yaratan ve ona ateşi öğreten Ülgen’dir. Ateş hem Türk hem de Sibirya mitolojilerinde gökten gelmiştir.6
Ülgen’in Ak Oğlanlar ve Ak Kızlar olarak bilinen yedi oğlu ve yedi/dokuz kızı vardır.5
Ak Kızların adları bilinmemektedir. Ancak Ak Kızlar şamanların ilham perileri olarak görülür ve bazı şamanların giysilerinde Ak Kızları sembolize eden çizimler bulunur.
Karakuş Han
Karağus Han olarak da bilnir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Kuşlarla ilişkilendirilmiştir. Yaşar Çoruhlu’ya göre “karakuş” muhtemelen kartal demektir.7
Baktı Han
Paktı Han olarak da bilinir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Lütuf ve ihsanla ilişkilendirilmiştir. Şor Türkleri onun onuruna her güz Paktıgan adıyla törenler düzenlerdi.
Pura Han
Bura Han olarak da bilinir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Atlarla ilişkilendirilmiştir. Şamanın gökyüzüne çıkmak için bindiği atlar Pura Han tarafından hediye edilir. Bu atlar aynı zamanda şamanı kötücül varlıklardan korur.
Burça Han
Burçakan olarak da bilinir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Zenginlik, refah ve huzurla ilişkilendirilmiştir.
Yaşıl Han
Çeçil Han olarak da bilinir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Doğayla ve baharla ilişkilendirilmiştir. Doğayı korur ve her yıl ağaçlara bir halka ekler. Sonbaharda yapraklarını döken ağaçları baharda yeniden yeşertir.
Kanım Han
Er Kanım olarak da bilinir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Dürüstlük, doğruluk ve güvenle ilişkilendirilmiştir.
Karşıt Han
Karzıt Han olarak da bilinir. Ülgen’in yedi oğlundan biridir. Paklık ve temizlikle ilişkilendirilmiştir. “Kar” kökünden türediği düşünülmektedir.
Umay
Umay, Türk mitolojisinde doğurganlık ve bereketle ilişkilendirilen bir tanrıçanın adıdır.8 Kuzeydoğu Sibirya’daki Türk topluluklarda daha çok Ayısıt adıyla bilinir.9 Diğer dinlerdeki ana tanrıçalara benzetilir. Genellikle üç boynuzla ya da üç dilimli bir taçla betimlenir. Beyazlar içindedir ve yerlere dek uzanan saçları vardır. Bazen ışıkla ve sarı renkle de ilişkilendirilir. Yanında bir geyikle dolaştığı söylenir.5
Umay gebe kadınların ve çocukların koruyucusudur. Hem Kültigin hem de Tonyukuk yazıtlarında adı geçmektedir. Kaşgarlı Mahmut, 11. yüzyılda yazdığı Büyük Türk Sözlüğü Derlemesi’nde “umay”ın plasenta anlamına geldiğini belirtmiştir.
Çocuğu olmayan kadınların Umay’dan yardım dilemesi ve ona kurbanlar sunması Türk topluluklar arasında yaygın bir pratikti.
Erlik
Erlik, Türk mitolojisinde kötülükle, karanlıkla ve ölümle ilişkilendirilen bir tanrıdır. Kayra’nın oğullarından biridir. Ülgen ile kardeş olmasına karşın onun tam zıttıdır. Ülgen iyilikle ve ışıkla, Erlik kötülükle ve karanlıkla ilişkilendirilir; Ülgen gökyüzünde, Erlik yer altında yaşar. Yer altındaki kötücül varlıkların tamamı Erlik’in kontrolündedir.
Şaman dualarında Erlik genellikle korkunç bir şekilde betimlenmiştir. Sakalları dizlerine kadar uzanır. Bıyığı yaban domuzu dişlerine benzer. Saçları ve kaşları kapkaradır. Boynuzları ağaç dallarını andırır. Yeraltında demirden bir sarayda yaşar. Sarayı Abra ve Yutpa adındaki iki canavar tarafından korunur.5 Hiçbir şekilde resmi ya da heykeli yapılmaz.3
Sibirya’daki bir efsaneye göre mamutlar Erlik’in hizmetinde çalışmak üzere yer altına götürülmüştür. Yeryüzüne kaçmaya çalışan mamutlar donarak cezalandırılırlar.10
Erlik’in Kara Oğlanlar ve Kara Kızlar olarak bilinen dokuz oğlu ve dokuz kızı vardır.
Kara Kızların adları bilinmemektedir. Ancak Kara Kızlar şamanları yoldan çıkartan, eğlenceye düşkün, kötü ruhlar olarak bilinirler.
Temir Han
Temür Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Demirle ilişkilendirilmiştir. İnsanlara demircilik sanatını Temir Han öğretmiştir. Manas Destanı’nda Temir Han, zengin bir hanın adıdır.
Karaş Han
Karış Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Karanlıkla ilişkilendirilmiştir. Dünya’nın sonu geldiğinde Erlik’ten önce o yeryüzüne çıkacaktır.11
Matır Han
Patır Han ve Batur Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Cesaretle ve korkusuzlukla ilişkilendirilmiştir.
Şıngay Han
Çıngay Han ve Sınzay Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Kargaşa, karışıklık ve gürültüyle ilişkilendirilmiştir.
Kömür Han
Kümür Han ve Kömir Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Kömürle ve kötülükle ilişkilendirilmiştir. Kötücül varlıkları komuta eder. Erlik ve kara şamanlar arasında aracılık ettiği söylenir.
Badış Han
Badış Biy olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Felaketlerle ve salgınlarla ilişkilendirilmiştir. Yeryüzündeki doğal afetlerden Badış Han sorumlu tutulurdu.
Yabaş Han
Cabaş Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Güvensizlik ve kargaşayla ilişkilendirilmiştir. İnsanlar arasında bozgunculuk çıkarır.
Uçar Han
Uçar Kan olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Kötü haberlerle ve casuslukla ilişkilendirilmiştir.
Kerey Han
Kirey Han olarak da bilinir. Erlik’in dokuz oğlundan biridir. Fesatçılıkla ve ara bozuculukla ilişkilendirilmiştir. İnsanlar arasına nifak sokar.
Kuyaş
Kuyaş, Türk mitolojisinde Güneş’le ilişkilendirilen tanrısal bir varlıktır. Güneş’in eril yönünü sembolize eder. Koyaş olarak da bilinir. Güneş’in kişileştirmesidir. Nitekim Kuyaş/Koyaş Tatarcada Güneş anlamına gelmektedir.
Kayra’nın oğullarından Kuyaş sıcağı, Ay Ata soğuğu, Ülgen iyiliği, Erlik ise kötülüğü sembolize eder.
Gün Ana
Gün Ana, Türk mitolojisinde Güneş’le ilişkilendirilen bir tür tanrıçadır. Güneş’in dişil yönünü sembolize eder. Gökyüzünün yedinci katında oturur. Wilhelm Radloff’un aktardığı bazı şaman dualarında Gün Ana’ya yakarıldığı görülür.2
Ay Ata
Ay Ata, Türk mitolojisinde Ay ile ilişkilendirilen tanrısal bir varlıktır. Gökyüzünün altıncı katında oturur. Nitekim Wilhelm Radloff’un aktardığı bir şaman duasında ona “Altıncı gökteki Ay Ata!” diye seslenilmiştir.2 Ay Ata’nın Yakut Türklerindeki adı Ajy Tangara’dır, kartal kılığında yaşam ağacının üzerinde uçar.12
13. yüzyıl sonlarında ya da 14. yüzyıl başlarında yazıya geçirilen ve Mısır’daki Kıpçak Türklerine ait olan bir efsaneye göre ilk insanın adı Ay Atam’dır.13 Ancak bu efsane Ön Asya mitolojileri etkisinde kalmıştır.
Mergen
Mergen, Türk mitolojisinde hikmet ve bilgelikle ilişkilendirilen tanrısal bir varlıktır. Aklı ve rasyonel zekayı sembolize eder. Gün Ana’yla birlikte göğün yedinci katında oturur.
Wilhelm Radloff, Kayra Han’dan üç tanrının sudur ettiğini yazmıştır: Ülgen, Kızagan ve Mergen.2
Mergen genellikle beyaz at üzerinde, elinde ok ve yay tutan genç bir adam olarak betimlenmiştir. Çok güçlüdür, ancak bu güç fiziksel niteliklerden ziyade bilgelikten gelmektedir.
Kızagan
Kızagan, Türk mitolojisinde savaşla ve güçle ilişkilendirilen tanrısal bir varlıktır. Kayra’nın oğullarından biridir ve Wilhelm Radloff’a göre göğün dokuzuncu katında oturmaktadır.2
Kızıl renkle sembolize edilen Kızagan, askerlerin ve savaşçıların koruyucusudur. Az sayıda askerle büyük bir ordunun yenilgiye uğratılması, Kızagan’ın hikmeti sayılırdı.
Elbis
Elbis, Yakut ve Altay mitlerinde savaşla ve acımasızlıkla ilişkilendirilen tanrısal/ruhani bir varlıktır. İlbis ya da Yelbis olarak da bilinir. Bir oğlu ve bir kızı vardır. Savaşlarda düşmana galip gelmek için ondan yardım istenirdi.14
Kızagan ile benzer niteliklere sahip olmasına karşın, Kızagan hiyerarşik olarak ondan daha üsttedir. Ek olarak Elbis, İslam’dan etkilenen topluluklarda, sonraki dönemlerde şeytanlaştırılmıştır. Elbis ile İblis sözcüklerinin benzerliğinin bunda etkili olduğu düşünülmektedir.
- “Archetypes of Kazakh and Japanese cultures“, Assel BEKEBASSOVA, News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Social and Human Sciences, Vol 6, 2019, ISSN: 2224-5294[↩]
- “Aus Sibirien”, Wilhelm RADLOFF, Salzwasser-Verlag GmbH, ISBN: 9783846024003[↩][↩][↩][↩][↩]
- “Türk Mitolojisi”, Bahattin USLU, Kamer Yayınları, ISBN: 9786059113410[↩][↩]
- “Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük”, Celal BEYDİLİ, Yurt Kitap-Yayın, ISBN: 9789759025052[↩]
- “Türk Söylence Sözlüğü“, Deniz KARAKURT, ISBN: 9786055618032[↩][↩][↩][↩]
- “Türk Mitolojisi, Cilt 1”, Bahaeddin ÖGEL, Türk Tarih Kurumu, ISBN 9789751601155[↩]
- “Türk Mitolojisinin Ana Hatları”, Yaşar ÇORUHLU, Kabalcı Yayınları, ISBN: 9786055272241[↩]
- “Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии“, Vasily BARTOLD, 1993[↩]
- “Folklor ve Mitoloji Sözlüğü”, Özhan ÖZTÜRK, Phoenix Yayınevi, ISBN: 9786055738266[↩]
- “Mythology and Turkic Literature of the Middle Ages”, Pardaeva Dilfuza RAIMOVNA, Middle European Scientific Bulletin, Volume 19, December 2021[↩]
- “Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar”, Abdülkadir İNAN, Altınordu Yayınları, ISBN: 9786057702357[↩]
- “The Dictionary of Mythology: An A–Z of Themes, Legends and Heroes”, J.A. COLEMAN, Sirius, ISBN: 9781788285605[↩]
- “Die alttürkische Mythologie”, Jean Paul ROUX, Klett-Cotta, OCLC Number / Unique Identifier: 38975415[↩]
- “Мифологический словарь”, Редактор: Е.М.Мелетинский, Советская энциклопедия, 1990, ISBN: 5-85270-032-0[↩]