Gök ile yeri birbirine bağlayan ve Dünya’nın ekseni kabul edilen pek çok mitolojik ağaç türü vardır. Hayat ağacı, dünya ağacı, evren ağacı ya da kozmik ağaç olarak da adlandırılan bu ağaçlar genellikle yakın anlamlara karşılık gelmektedir. Nitekim Romanyalı din tarihçisi Mircea Eliade, yer ile gök arasında iletişimi sağlayan sembollerin hepsinin kozmik ağacın birer varyantları olduğunu ileri sürmüştür.1
Türk Mitlerinde Yaşam Ağacı
Kökeni prehistorik dönemlere dek uzanan yaşam ağacı, pek çok ulusun mitolojik anlatılarında ve sanat eserlerinde yer alan evrensel bir motiftir. Genellikle yaşam, türeme, ölüm ya da ölümsüzlük gibi kavramlara açıklık getiren yaşam ağacı, Türk mitolojisinde de evreni ve yaşamı anlamlandırmada temel araçlardan biri olmuştur.
Türk topluluklarda Ulukayın, Paykaygın, Bayterek ve Aal Luuk Mas gibi adlarla bilinen yaşam ağacı, genellikle dokuz dallı ve kayın biçiminde, bazen de yedi ya da sekiz dallı, çam ya da kavak biçiminde betimlenmiştir. Bu nedenle neredeyse tüm Türk topluluklarda kayın ağaçları kutsal sayılmıştır.
Araştırmalar, Türklerdeki ağaç kültünün çok eski dönemlere ait doğa kültünün bir parçası olan orman kültünün devamı niteliğinde olduğunu göstermektedir.2
Mitolojik Bir Sütun Olarak Yaşam Ağacı
Türk topluluklarda evren kabaca yer altı, yeryüzü ve gökyüzü olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Yaşam ağacının en önemli işlevi, bu üç bölümü devasa bir sütun gibi birbirine bağlamaktır. Kökleriyle toprağı ve yer altını kavrayan yaşam ağacı, dallarıyla gökyüzünü tutar ve gövdesiyle bu bölümler arası iletişimi sağlar.
Benzer şekilde öteki uygarlıkların mitlerinde görülen yaşam ağaçları da genellikle farklı alemleri birbirine bağlamak için kurgulanmıştır.
Âlemleri birbirine bağlayan ağaç inancı, şamanlar için büyük önem taşımaktadır. Pek çok şaman çadırında yaşam ağacını sembolize eden materyaller bulunmaktadır. Şaman davullarında en çok görülen motif yaşam ağacıdır. Ritüel sırasında transa geçen şaman, bu ağaç sayesinde gökyüzüne çıkabilmektedir.3
Ruhlar Ağacı
Kuzeydoğu Sibirya’daki bazı Türk ve Tunguz topluluklarda yaygın bir mite göre insanların ruhları, doğmadan önce yaşam ağacının dallarında beklemektedir. Bu ruhlar daha sonra şamanlar aracılığıyla ait oldukları bedene yönlendirilmektedir.
Doğumdan önce yaşam ağacının dallarında bir kuş gibi bekleyen ruhlar, ölümden sonra da yine bir kuş gibi uçarak Uçmag’a* yükselmektedir. Bu açıdan mit, Türk mitolojisiyle ve Tengricilikle uyum içindedir ancak kökeni, günümüzdeki bilgilere göre belirsizdir.
Uçmag: Türk mitolojisinde Uçmağ ya da Uçmak olarak da bilinen, günümüzdeki Cennet anlamına karşılık gelen sözcük.
Uno Harva, Osmanlı’daki bazı Türklerde benzer bir yaşam ağacı inancının olduğunu yazmıştır. Kader ağacı olarak da tanımlanabilecek bu ağaçta her insanın yazgısının yazılı olduğu bir yaprağın olduğuna ve kişinin ölümüyle bu yaprağın düştüğüne inanılmıştır.4
İnsanlığın Kökeni Olarak Yaşam Ağacı
Türk mitolojisinde yaratıcı tanrı Kayra Han tarafından dikildiğine inanılan Ulukayın, yukarıda da bahsedildiği gibi genellikle dokuz dallı olarak betimlenmiştir. Mitlere göre yeryüzündeki dokuz büyük ulus ya da dokuz Türk boyu bu ağacın dallarından türeyerek çoğalmış ve birbiriyle karışarak günümüz toplumlarını meydana getirmiştir.
Kuzeydoğu Sibirya’daki Türk topluluklarda ise yaşam ağacı, türeyiş bağlamında biraz daha farklı nitelendirilmiştir.
Er Sogotoh Destanı‘na göre ilk insan, yaşam ağacının içinde yaşayan Kübey Hatun’dan doğmuştur.5
Kübey Hatun yaşam ağacıyla bütünleşmiş bir varlıktır. Genellikle belden aşağısı ağaç, belden yukarısı ise çıplak ve göğüslerinden süt akar şekilde betimlenmiştir. İlk insan Er Sogotoh‘un annesidir.
Babası Tanrı olan Er Sogotoh, efsaneye göre yeryüzündeki tüm insanların atasıdır. Annesinin Kübey Hatun olduğunu sonradan öğrenmiştir.
Günümüzdeki Etkileriyle Yaşam Ağacı
Yaşam ağacı, tarih boyunca Türk kültür varlıklarında en çok görülen motiflerden biri olmuştur. Öyle ki, Tengricilikten dönen topluluklarda bile kutsal ağaç inancı, etkisini sürdürmeye devam etmiştir. Örneğin VIII. yüzyılda Maniheizme geçen Uygur Türklerinden kalan fresklerde pek çok yaşam ağacı motifi yer almaktadır.6
Bezeklik Mağaraları (IX. – XI. yy arası.)
Değişik formlarda resmedilen Uygur yaşam ağaçları genellikle Maniheist gelenekle sentezlenmiştir. Yerleşik yaşama geçen ilk Türk topluluk Uygurlar sayıldığı için ilk detaylı Türk yaşam ağacı freskleri de Uygurlarda görülmektedir.
İslam’a geçen Türk topluluklarda ise yaşam ağaçları, mitolojik anlamından uzaklaşarak sanat eserlerinde yer almaya devam etmiştir. Sivas’taki Gök Medrese’de, Erzurum’daki Çifte Minareli Medrese’de ve Ağrı’daki İshak Paşa Sarayı’nda bulunan motifler en önemli örneklerdir.
Yaşam ağacı motifleri bayraklarda ve armalarda da yer almıştır.
Büyük bir çoğunluğu Ortodoks Hristiyan Çuvaş Türklerinden oluşan ve günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı bir federal cumhuriyet olan Çuvaşistan’ın bayrağı ve arması sarı fon üzerine kırmızı yaşam ağacından oluşmaktadır. Sarı renk Türk mitolojisinde altını, zenginliği ve Yer’in merkezini sembolize etmektedir. Hunlar ve Uygurlar da sarı renkli bayraklar kullanmışlardır. Kırmızı renk ise ateşin, cesaretin, aşkın, kanın ve gücün sembolüdür.
Çuvaşistan bayrağındaki yaşam ağacına çok benzer bir motif Türkiye Cumhuriyeti Kültür Ve Turizm Bakanlığının armasında da bulunmaktadır.
Günümüzde Türkiye’de kullanılan 5 kuruşların ön yüzünde yer alan yaşam ağacı motifi ise öteki örneklerden farklı olarak daha dar ve uzun bir biçimde tasarlanmıştır.
Kolektif düşünceleri yorumlamada önemli bir araç olan kilimlerde de geometrik yaşam ağacı motiflerine rastlanmaktadır. Hem Türk hem de İran halılarında bu motifler sıklıkla görülmektedir.
Bayterek Kulesi
Kazakistan’in başkenti Nur-Sultan’daki ünlü Bayterek Kulesi, yaşam ağacının modern bir yorumudur. Mimarı Akmirza Rüstembekov olan yapı kent merkezinde yer alıp gözlem kulesi olarak kullanılmaktadır. Semrük adındaki söylencesel bir kuşun öyküsünden esinlenerek tasarlanmıştır.
- “Le Chamanisme” Mircea ELIADE, Éditions Payot, ISBN: 9755332588[↩]
- “Türk Mitolojisinin Anahatları”, Yaşar ÇORUHLU, Kabalcı Yayınevi, ISBN: 9786051559926[↩]
- “Aus Sibirien”, Wilhelm RADLOFF, ISBN: 9783846024003[↩]
- “Die Religiösen Vorstellungen Der Altaischen Völker”, Uno HARVA, Suomalainen Tiedeakatemia, ISBN: 9514107004[↩]
- “Türk Mitolojisi, Cilt 1, Bahaeddin ÖGEL, Türk Tarih Kurumu, ISBN: 9789751601155[↩]
- “Maniheist, Budist Ve Hristiyan Türklerde Su İle İlgili İnançlar”, Ebru ZEREN, 2015[↩]