Binlerce yıldır Arktik Bölge yakınlarında yaşayan bir halk, Yupikler… Çoğu kişi onları ilginç dans maskeleriyle de biliyor. Ancak yalnızca maskeleri değil, dondurucu soğuğa karşı verdikleri yaşam mücadeleleri de hepimizi şaşkınlık içinde bırakacak nitelikte.
Yupikler Kimdir?
Yupikler, günümüzde Rusya’ya bağlı Çukotka Özerk Okrugu’nda ve ABD’ye bağlı Alaska Yarımadası’nda yaşayan bir Eskimo halkıdır. Yaklaşık 35 bin nüfusa sahip olan Yupiklerin yalnızca 1600-1800 kadarı Rusya’da yaşamaktadır. Geri kalanların tamamı Alaska’da yaşamını sürdürmektedir.
Kendi aralarında Sibirya Yupikleri, Naukan Yupikleri, Pasifik Yupikleri ve Alaska Yupikleri gibi gruplara ayrılsalar da nüfusun ezici çoğunluğunu Alaska Yupikleri oluşturur.
Claus-Michael Naske ve Herman E. Slotnick’in aktardığı üzere antropologlar, Eskimo halkların atalarının yaklaşık 10 bin yıl önce Bering Boğazı üzerinden Alaska’ya geçtiğini düşünmektedir. Bering Boğazı, Buzul Çağı boyunca buzlarla kaplı olduğu için Asya’dan Amerika’ya geçişler bu rota üzerinden sağlanmıştır.1
Yupikler günümüzde dahi çoğunlukla avcı-toplayıcılıkla geçinen bir halktır. Tundrada doğal olarak yetişen dağ çileği benzeri meyveler temel vitamin kaynaklarıdır. Avlarının önemli bir bölümünü somon, balina, fok gibi deniz canlıları, istiridye ve midye gibi deniz kabukluları ve Kanada geyiği, kutup ayısı, tilki, tavşan, kunduz, sincap gibi kara hayvanları oluşturur.
Balıkçılık ve avcılık Yupiklerin en temel geçim yoludur. Avlanan canlılar yalnızca protein ve yağ ihtiyacını karşılamak için değil, giyimden sanata günlük hayatın hemen her alanında kullanılır. Yupik felsefesinde en küçük israfa bile kesinlikle yer yoktur.
Avlanan hayvanın etleri ayıklandıktan sonra derisi, kemikleri ve organları giysi ve basit ev gereçleri yapımında kullanılır. Kürk ve ayakkabı yapımında çoğunlukla fok, ren geyiği, ayı, tilki, sincap ve tavşan derileri tercih edilir. Pencere yapımında mide zarları, yağmurluk yapımında ise bağırsaklar kullanılır.
Yupik Animizmi ve Yupik Şamanizmi
Animizm, canlı-cansız demeden her varlığın, görünür boyutun ötesinde bir ruhu olduğu inancıdır. Şamanizm ise, pek çok antropolog, tarihçi ve folklorist tarafından farklı biçimlerde yorumlansa da Mircea Eliade‘ye göre kısaca “dini bir esrime tekniği” olarak tanımlanabilir.2
Sağ: Davul çalan Yupik. 1927. (Wikimedia)
Yupikler günümüzde genellikle Hristiyan ya da şamanist bir inanca sahiptir. Hristiyan olanların çoğu Doğu Ortodoks Kilisesi’ne bağlıdır. Şamanist olanlar ise Orta Asya ve Güney Amerika tradisyonlarından farklı olarak kendilerine özgü bir tarz geliştirmişlerdir.
Yupik şamanizmi, her şeyden önce diğer tradisyonlara göre daha animistiktir. Bu yönüyle Antik Altay topluluklarındaki şamanizme yakın olduğu söylenebilir. Canlı-cansız her varlığın bir ruhu olduğuna inanılır. Bu nedenle Japonların ulusal dini sayılan Şintoizmi de anımsatmaktadır.
Yupik şamanları, topluluğu kötü ruhlara karşı korumak, avın bereketli geçmesini sağlamak, hastaları iyileştirmek, geleceğe yönelik kehanetlerde bulunmak gibi birçok farklı işlevi yerine getirir.
İyileştirme ve şifa verme gücüne sahip şamanlar iyi şaman, hastalatma ve lanetleme gücüne sahip şamanlar ise kötü şaman olarak adlandırılır.
Yupik şamanizminde genel olarak ruhun ölümsüzlüğü inancı yaygındır. Bu nedenle yeni doğan çocuklara, toplulukta en son ölen kişinin adının verilmesi yaygın bir gelenektir.
Yupik Dans Maskeleri
Maskeler, gerçek kimliği gizleyip takan kişiye görece daha özgür hareket edebilme olanağı sağlayan objelerdir. İnsanlar, bu nedenle çok eski çağlardan beri yüzlerini gizlemek ya da başkalarını taklit etmek için maskeler takmıştır.
Günümüzde tiyatronun simgesi olan maskelerden ağlayan yüz Herakleitos ve trajediyi, gülen yüz ise Demokritos ve komediyi simgelemektedir.
Ancak ritüel maskelerinin kullanım amacı biraz daha farklıdır. Antik dönemde dini törenler sırasında takılan maskeler genellikle tanrıları ve doğaüstü varlıkları sembolize etmiş, soyut kavramları somutlaştırmada kullanılmıştır. Bu açıdan şaman topluluklarda ritüel maskelerinin benzer amaçlarla kullanıldığı söylenebilir.
Görünüm olarak oldukça sürreal bir yapıda olan Yupik maskeleri şaman ritüelleri sırasında ve danslarda kullanılır. Yapımında genellikle kıyıya vurmuş odunlar ve boynuz, kemik gibi av artıkları kullanılır. Boyları çoğunlukla 10 ile 50 cm arasında değişen maskelerin bazıları, Yupik sanatçı Phillip John Charette‘e göre 9 kg ağırlığa ulaşabilmektedir.
Yupik maskeleri çoğunlukla iletişime geçilen ruhu sembolize eder. Bu, bazen bir hayvanın ruhu da olabilir. Bu nedenle bazı Yupik maskeleri hayvan şeklinde betimlenmiştir.
Hayvanların da ruhunun olduğuna inanılması Yupik toplumunda birtakım dini davranış kalıplarının oluşmasına neden olmuştur. Nitekim bazı Alaska yerlileri, bir hayvanı avlamadan önce onun ruhuyla iletişime geçerek rızasını alır. Ayrıca yılın belirli günleri, avlanan canlıların ruhlarını yatıştırmak için törenler düzenlenir.
Bazı Kuzey Amerika yerlileri maskelerini, kutsal saydıkları sedir ağacından yaparlardı. Bu durumda da maske yapacak kişi, önce ağacın rızasını almak zorundaydı.3
Maskeler Arktik bölge yakınlarında, çoğunlukla Kanada’da yaşayan başka bir halk olan İnuitlerde de benzer amaçlarla kullanılmaktadır.4
Diğer Şaman topluluklar düşünüldüğünde bu denli renkli maskeler ve zengin betimleme gücü hiç kuşkusuz Eskimo halklarıyla, özellikle de Yupiklerle özdeşleşmiştir. Ancak Hristiyan misyonerlerin bölgedeki faaliyetleri bu kültürü ve sanatı olumsuz yönde etkilemiştir.5
Yupik Müzeleri
Yupiklerin günlük yaşamda kullandıkları bıçak, pipo gibi araç ve gereçler, elbiseler ve dans maskeleri günümüzde genellikle arkeoloji, antropoloji, etnografya ve sanat müzelerinde sergilenmektedir.
Avrupa
Avrupa’da Yupik kültürüne yönelik materyaller görebileceğiniz başlıca müzeler şunlardır:
- Ethnologisches Museum, Berlin, Almanya
- Arktikum, Rovaniemi, Finlandiya
- Musée Du Quai Branly, Paris, Fransa
Kuzey Amerika
Yupik müzelerinin büyük bölümü Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunmaktadır. Bu müzelerde arktik yaşamla ilgili pek çok eser görebilir, Yupiklerle ilgili sergilere katılabilirsiniz.
- Peabody Museum Of Archaeology And Ethnology, Cambridge, Massachusetts, ABD
- Museum Of The North, University Of Alaska, Alaska, ABD
- Museum Of Art, Dallas, Texas, ABD
- State Museum, Juneau, Alaska, ABD
- Metropolitan Museum Of Art, New York, ABD
- National Museum Of The American Indian, Washington DC, ABD
- Museum of Anthropology, University of British Columbia, Kanada
- “Alaska: A History”, Claus-Michael NASKE & Herman E. SLOTNICK, University of Oklahoma, ISBN: 9780806140407[↩]
- “Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy”, Mircea ELIADE, Princeton University Press, ISBN: 9780691119427[↩]
- “Venedik Karnavalı Seramik Maskelerinin Sosyolojik Açıdan İncelenmesi ve Uygulama Çalışmaları” Zeynep Hande CANPOLAT, Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şubat 2008[↩]
- “Representing the Spirits: The Masks of the Alaskan Inuit”, Jarich OOSTEN, Anthropology, Art and Aesthetics, Clarendon Press, ISBN: 9780198279457[↩]
- “The Milotte Mask Collection”, Lynn Ager WALLEN, Alaska State Museums Concepts, July 1999[↩]