Gerek kökenleri gerekse geride bıraktıkları ilginç soyut çizimleriyle Okunev halkı pek çok araştırmaya konu olmuştur. Stellere ve kayalara kazıdıkları Güneş başlı petroglifler, yayıldıkları coğrafyada Güneş’le ilgili en eski mitolojik arketiplerden biridir. Bu petrogliflerin henüz bir güneş tanrısını ya da şamanı sembolize ettiğine yönelik kesin veri yoktur. Ancak benzer çizimler hem Asya hem de Avrupa mitolojilerinde sıklıkla güneş tanrıları olarak karşımıza çıkmaktadır.
Okunev Kültürü ve Okunev Halkının Kökeni
Güney Sibirya’daki Bronz Çağı arkeolojik kültürlerinden biri olan Okunev kültürü, Rusya Federasyonu’nun bir parçası olan Hakasya ve Minusinsk çevresindeki alanda gelişmiştir.
Güncel arkeolojik bulgulara göre Okunev kültürünün kökeni MÖ 3. binyılın ikinci yarısına dayanmaktadır. Genetik analizler ve haplogrup verileri, Okunev halkının büyük oranda yerli Sibiryalı bir popülasyondan oluştuğunu kanıtlamıştır.1 Nitekim antropometrik veriler de Okunev halkının çoğunun Mongoloid özelliklerine sahip olduğunu göstermektedir.2
Peki ama Okunev halkının daha önceki yurdu neresiydi? Pek çok araştırma, bu yerli grubun kuzeydeki taygadan gelerek bölgedeki Hint-Avrupalılıları kovduğunu ve Hakasya çevresine yerleştiğini gösteriyor. Paleogenetik incelemeler, Y kromozomal haplogruplardan Q1a’nın baskın olduğunu ortaya koymuştur. Bu da Yerli Amerikalıların Üst Paleolitik‘teki Sibiryalı atalarıyla Okunev halkının atalarının yüksek ihtimalle ortak olduğunu göstermektedir.3
Okunev halkı temel olarak avcılık ve göl balıkçılığı yaparak geçimlerini sağlamıştır. Metalürji ile de ilgilendikleri bilinmektedir. Arkalarında sanatsal açıdan ilginç figürlerle dolu steller ve anıtsal taş heykeller bırakmışlardır. Ruh benzeri soyut çizimler, şamanistik semboller, fantastik varlıklar, kozmolojik işaretler ve antropomorfik tanrılar Okunev sanatındaki en yaygın figürlerdir.
Güneş başlı zoomorfik ya da antropomorfik petroglifler, Okunev kültür coğrafyasının dışında ve daha sonraki zamanlarda da bulunmuştur. Kırgızistan’daki Saymalıtaş petroglifleri ve Kazakistan’daki Tamgalı petroglifleri en bilinen örnekler arasında gösterilebilir.
Güneş Tanrıları
Güneş, hiç kuşkusuz şimdi de olduğu gibi, Antik toplumlar için yaşamsal bir öneme sahipti. Günlük iş bölümünün neredeyse tamamını gün ışığına ve Güneş’e göre ayarlayan insan, ona minnet etmenin kendince farklı yollarını bulmuştu. Pek çok topluluk, kendine ışık ve ısı enerjisi sağlayan Güneş’i tanrılaştırmış ve ona taparak şükretmenin yollarını bulmuştu. Okunev kültür coğrafyasına ve Avrasya bozkırlarına egemen olan toplumlarda da durum farklı değildi. Doğan Avcıoğlu, Hun imparatorlarının her sabah otağ denen çadırlarından çıkarak Güneş’e taptıklarını yazmıştır.4
Türk Mitolojisi
Genellikle yaşam, sağlık ya da bereket gibi dişil özellikler yüklenen Güneş, Türk panteonunda Gün Ana ve Kuyaş ile kişileştirilmiştir.
Gün Ana, Türk mitolojisinde bir tür güneş tanrıçasına karşılık gelen varlıktır. Güneş’in dişil yönünü sembolize eder. Gökyüzünün yedinci katında oturduğuna inanılır.
Kuyaş ise Türk mitolojisinde bir tür güneş tanrısına karşılık gelen varlıktır. Güneş’in eril yönünü sembolize eder. Yaratıcı tanrı Kayra Han’ın oğlu ve Ülgen’in kardeşidir. Ülgen de sıklıkla Güneş ve ışıkla betimlenmiştir. Altay şaman efsanelerine göre insanlara ateş yakmayı öğreten Ülgen’dir. Şaman dualarında Ülgen için sıklıkla “Güneş’in yaratıcısı” tabiri kullanılmıştır.5
Baltık ve Slav Mitolojisi
Slav mitolojisinde Güneş, sıcaklık ve bereket ile ilişkilendirilen tanrı Dazhbog‘dur. Slav mitlerindeki majör tanrılardan biridir. Genellikle başının arkasında parıldayan bir Güneş’le betimlenmiştir.
Baltık mitolojisindeki güneş tanrıçası Saulė de genellikle başının arkasında parıldayan bir Güneş’le betimlenmiştir. Saulė’nin kocası, ay tanrısı Mėnuo’dur.
Her yaz gündönümü, Tanrıça Saulė adına ziyafetler verilir ve törenler düzenlenirdi. Bu gelenek günümüzde neopaganlar tarafından yaşatılmaya çalışılmaktadır.6
Germen ve İskandinav mitolojisinde Güneş, dişil bir varlık olarak tanrılaştırılmış ve Sól (Sünna olarak da bilinir) olarak adlandırılmıştır. Sól aynı zamanda ay tanrısı Máni‘nin kardeşidir. İzlandalı tarihçi Snorri Sturluson’a göre Sól ve Máni, Mundilfari’nin çocuklarıdır.
Ragnarök sırasında yaşanacağı önceden bildirilenler arasında Sól’ün, dev kurt Fenrir tarafından öldürülmesi de vardır.
İskandinav mitolojisinde gündüzün kişileştirmesi Dagr‘dır. Dagr’ın annesi, gecenin kişileştirmesi olan Nótt’tur. Efsaneye göre yelesiyle yeryüzünü aydınlatan Skinfaxi, Dagr’ın bindiği at arabasıyla Dünya’nın etrafında dönerek gece-gündüz döngüsünü oluşturur.
Yunan ve Roma Mitolojisi
Yunan mitolojisinde Güneş, Helios ile kişileştirilmiştir. İskandinav mitolojisindeki Dagr gibi gökyüzünde bir at arabası sürerken betimlenmiştir. Babası Hyperion‘dur. Antik Rodos’ta Tanrı Helios adına dikilen dev heykel, MÖ 226’daki deprem sırasında yıkılmıştır.
Antik Yunan’da Güneş’le ilişkili olan bir diğer tanrı Apollo‘dur. Genellikle ışıkla, müzikle, şiirle ve bereketle ilişkilendirilmiştir. Antik Yunanlılar sabah yıldızı Merkür’e Apollo’nun adını vermişlerdi.
Yunan mitolojisindeki Helios ve Apollo’nun Roma mitlerindeki karşılığı Sol‘dur.
Fin ve Sami Mitolojisi
Fin mitolojisinde Güneş ve gündüzle ilişkilendirilen tanrıça Paivätär‘dır. Paivätär’ın ışığa hükmettiğine ve gümüş giysiler dokuduğuna inanılır.
Fin-Ugor kökenli bir halk olan Sami (Lapon olarak da bilinir) mitlerindeki güneş tanrıçasının adı ise Beaivi‘dir. Güneş, Kuzey İskandinavya’da yaşayan Samiler için diğer topluluklara göre çok daha önemlidir. Çünkü bu bölgenin bir kısmı Kuzey Kutup Dairesi içinde yer aldığından kışın bazı günler Güneş hiç doğmaz. Bu durum güneş tanrıçasını daha da önemli bir hale getirir. Bu nedenle geçmişte yılın belirli günleri güneş tanrıçası Beaivi‘ye ren geyikleri kurban edilmiştir.
Beaivi‘nin kimi mitlerde bir tanrı olarak anlatıldığını belirtmek gerekir. Ancak çoğunlukla tanrıça olarak betimlenmiştir.7
İrlanda mitolojisindeki Áinu ve Lugh, Kelt mitolojisindeki Belenus ve Grannus, Macar mitolojisindeki Nap Király ve Nap Anya, Etrüsk mitolojisindeki Usil, Japon mitolojisindeki Amaterasu, Pers mitolojisindeki Mithra ve Gürcü mitolojisindeki Barbale Güneş’le ilişkilendirilen diğer önemli tanrılardır.
- “New genetic evidence of affinities and discontinuities between bronze age Siberian populations“, American Journal of Physical Anthropology, September 2018, Volume 167, Issue 1[↩]
- Андрей Викторович ГРОМОВ – Происхождение и связи населения окуневской культуры[↩]
- “The Origin of the Okunev Population, Southern Siberia: The Evidence of Physical Anthropology and Genetics“, A. G. KOZINTSEV, Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, 2020;48(4):135-145[↩]
- Doğan AVCIOĞLU, Türklerin Tarihi, ISBN: 9789754780208[↩]
- Abdülkadir İNAN, Eski Türk Dini Tarihi, Altınordu Yayınları, ISBN: 9786056600975[↩]
- “Of Gods and Holidays: The Baltic Heritage”, Jonas TRINKŪNAS (Editor), 1999, ISBN: 9789986476276[↩]
- Lite Om Samisk Förkristen Din[↩]