Yazılı iletişimin köklerine dair bilgiler, genellikle epigrafi ve paleografi disiplinlerinin verilerinden elde edilmektedir. Epigrafi, yazıtların ve taş üzerine kazınmış yazı niteliğindeki sembollerin incelenmesine odaklanır. Paleografi uzmanları ise alfabelerin evrimi ve eski yazı sistemleri üzerinde çalışır. Akademisyenler ve araştırmacılar bu çalışmalardan yararlanarak geçmiş kültürlerin hikayelerini günümüze ulaştırırlar.
Yazılı İletişimin Kökleri
Yazılı iletişimin kökleri, insanlığın semboller, işaretler ve belirli görsel öğeler aracılığıyla düşüncelerini ifade etme çabasıyla şekillenmiştir. Bu çaba, tarih öncesi dönemlerde, petrogliflerin ortaya çıkmasıyla önemli bir gelişme göstermiştir.
Petroglifler, topluluklar arasında bilgi transferini, kültürel ifadeyi ve muhtemelen soyut kavramların iletimini sağlamıştır. Bu, dilin evrim sürecinin bir parçası olarak görülebilir. Ancak petroglifler bir dil olarak nitelendirilemez. Çünkü dilin temel özelliklerini, sesli ya da sözlü ifadeyle beraber sembolik bir yapıyı içermezler. Dil, belirli bir grupta konuşulan ya da yazılan ses ve sembollerin anlamlı bir şekilde düzenlenmesine dayanır. Petroglifler daha çok görsel bir anlatı ya da sembolizm içerir.
Yazılı dilin tarihi, insanlığın semboller, harfler ve rakamlar aracılığıyla düşüncelerini ifade etmeye başlamasıyla şekillenmiştir. Bu evrim genellikle, Mezopotamya’da ortaya çıkan Sümerlerin MÖ 4. binyılda icat ettiği çivi yazısına dayandırılır. Çivi yazısı, ticaret, hukuk ve diğer sosyal faaliyetlerde bilgi depolama ve iletişimi kolaylaştıran bir araç haline gelerek yazılı dilin temelini atmıştır. Çok kısa bir süre sonra da birçok alfabeyi etkileyen Mısır hiyeroglifleri ortaya çıkmıştır.
Çivi Yazısı
Çivi yazısı, çoğunlukla antik Mezopotamya uygarlıkları tarafından benimsenmiş olan bir yazı sistemidir. Bilinen en eski yazı formlarından biri olup, kökeni Güney Mezopotamya’da Bronz Çağı‘nın ilk evrelerine dek izlenebilir.
Sümerliler, Akadlar, Elamlılar, Asurlular, Babiller, Hititler ve diğer birçok uygarlık tarafından kullanılan çivi yazısı, genellikle düz bir kamış yardımıyla yumuşak killere kama şeklinde izler oluşturularak yapılmıştır. Başlangıçta işaretler, nesneleri veya kavramları temsil eden birer resim sembolleriydi. Ancak zaman içinde, çivi yazısı daha karmaşık ve esnek bir sistem haline gelerek fonetik ögeleri ve hece işaretlerini içermeye başlamıştır.
Zamanla çivi yazısı, farklı dilleri yazmak için adapte edilmiş ve her dil kendi işaret ve kurallarına sahip olmuştur. Dönemin idari kayıtları, hukuki belgeleri, edebi eserleri ve dini metinleri çivi yazısıyla gelecek kuşaklara aktarılmıştır.
Çivi yazısı MS 1. yüzyılda yerini Aramice ve Yunanca gibi alfabetik yazı sistemlerine bırakmış ve zamanla unutulmuştur. Ancak 19. yüzyılda antik yazıtları çözen bilim insanları sayesinde antik Yakın Doğu’nun tarih, kültür ve edebiyatı hakkında birçok önemli bilgi elde edilmiştir.
Hiyeroglif
Hiyeroglif, antik dönemde kullanılan eski yazı sistemlerinden biridir. Hiyeroglif yazısının sırrı, 1822 yılında Fransız filolog Jean-François Champollion tarafından Rosetta Taşı’nın incelenmesiyle çözülmüştür.
Urartu ve Luvi gibi birçok uygarlığın kendine ait bir hiyeroglif yazısı olmasına karşın en bilinen ve en eski hiyeroglif yazısı Mısır hiyeroglifleridir. Mısır hiyeroglifleri, MÖ 3200’lerden MS 4. yüzyıla kadar yaklaşık 3600 yıl boyunca kullanılmıştır. Ayrıca Fenike alfabesi gibi diğer eski yazı sistemlerini de etkilemiştir.
Mısır hiyeroglifleri, sesleri ya da anlamları temsil eden çeşitli basit resimlerden oluşmaktadır. Bu resimler herhangi bir hayvan, bitki, insan, obje ya da sembol şeklinde olabilir. Her resim, bir şeyin ya da eylemin görüntüsünü, bir sesin ya da hecenin sesini belirlemek için kullanılır.
Hiyeroglif yazısı, yukarıdan aşağıya ya da sağdan sola doğru yazılabilir. Yazının yönü, resimlerin bakış yönünden anlaşılır. Hiyeroglif yazmak ve okumak, sanatsal beceri ve kapsamlı bir eğitim gerektirdiği için genellikle firavun, soylular ve rahipler gibi ayrıcalıklı kişiler tarafından yapılırdı.
Jeoglif
Jeoglif, insanlar tarafından yapılmış dev yer motiflerine verilen bir addır. Ne için yapıldıkları konusu hala gizemini korumaktadır. Bazı araştırmacılar, jeogliflerin gök takvimi, ritüel, sanat ya da iletişim gibi amaçlarla kullanıldıklarını öne sürmektedir.
Jeogliflerin en önemli örnekleri Peru’nun Nazca Çölü’nde bulunmuştur. Bu jeoglifler, çölün üst tabakasındaki koyu renkli kumun kazınıp alt tabakadaki açık renkli kumun ortaya çıkarılmasıyla oluşturulmuştur.
Nazca Çizgileri, geometrik şekiller, hayvanlar ve bitkiler gibi çeşitli motifler ve antropomorfik figürler içermektedir. Nazca Çizgileri’nin, Nazca kültüründe tarımsal faaliyetlerin yönetilmesinde bir araç olarak görev yapmış olabileceği düşünülmektedir.
Petroglif
Petroglif, genellikle kaya yüzeylerine kazılarak ya da oyularak oluşturulan antik çizim ve sembolleri ifade etmek için kullanılan genel bir terimdir. Genellikle tarih öncesi insanlarla ilişkilendirilen petroglifler, antik çağlara ve yerli kültürlere yönelik önemli izler taşıyan kaya sanatı biçimi olarak değerlendirilir.
Bu kaya sanatı biçimi, insanların doğa, evren ve metafizikle olan ilişkilerini sembolik ya da desenli çizimler aracılığıyla ifade etmelerinin bir aracı olarak görülebilir. Petrogliflerde, insanların Tanrı’ya yakarışları, ritüeleri, günlük yaşamları, av ve savaş sahneleri ile kültürel özelliklerini yansıtan çeşitli betimlemeler bulunur. Ayrıca şamanik semboller, kozmolojik varlıklar ve mitolojik hayvanlar da en sık karşılaşılan figürlerdendir.
Petrogliflerin kronolojik ve kültürel bağlamda değerlendirilmesi, arkeologlara ve antropologlara tarih öncesi dönemleri anlama ve yorumlama konusunda yardımcı olur.
Ancak petrogliflerin yorumlanması bazen zorlu olabilir. Çünkü bilinen bir dil olmadan sembollerin anlamları genellikle tam olarak anlaşılamaz. Bu da çeşitli kültürler arasında farklı yorumlamalara neden olabilir. Bu nedenle, petroglifleri anlamak için arkeologlar, antropologlar ve diğer uzmanlar geniş bir disiplinler arası yaklaşım benimserler.
Runik Yazı
Runik yazı, tarihsel olarak Germen halklar arasında kullanılan, özellikle de Eski Norse ve Eski İngiliz kültürlerinde belirgin olan bir yazı sistemidir. Runik alfabenin temelini, karakterlerin genellikle dikey çizgilerden oluştuğu basit semboller oluşturur.
Runik alfabe, Kuzey Avrupa’da “Futhark” olarak da bilinir. Bu alfabenin adı, alfabedeki ilk altı (f, u, þ, a, r, k) harfin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. İlk Futhark alfabesi, başlangıçta 24 harfe sahipti ancak daha sonra 16 harfe indirgenmiştir.
Runik yazı, MS 2. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar geniş bir zaman aralığında kullanılmıştır. Avrupa genelinde bugüne kadar 5.000’den fazla runik yazıt keşfedilmiştir. Bu yazıtların büyük bir çoğunluğu İsveç, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde bulunmaktadır.
Runik alfabe Türkler ve Macarlar tarafından da kullanılmıştır. Türklerin kullandıkları ilk alfabe olan Orhun alfabesindeki bazı harfler, Futhark alfabesindeki harflerle aynıdır; ancak bunlar, farklı fonetik özelliklere sahiptir.
(İkinci Göktürk Kağanlığı’nın kurucusu.)
Diğer Semantik Semboller
Semantik semboller, anlamın iletilmesi ve anlaşılması için kullanılan çeşitli dilbilgisel işaretlerdir. Bu işaretler, hem bireyler arasında hem de farklı kültürler arasında etkileşim sağlayan bir formel sistem olarak işlev görür.
Fonogram
Fonogramlar, belirli sesleri temsil eden sembollerdir. Fonogramlar, bir dilin ses yapısını temsil eden karakterlerdir. Alfabedeki harfler, fonogramların tipik bir örneğidir. Her harf, belirli bir sese ya da ses birleşimine karşılık gelir. Örneğin, Latin alfabesindeki harfler (A, B, C, vs.) belirli sesleri temsil ederler. Bu harflerin birleştirilmesiyle sözcükler oluşturulur.
İdeogram
İdeogram, bir düşünceyi ya da kavramı temsil etmek için kullanılan sembollerdir. Genellikle bir dildeki sözcüklerin fonetik seslerini değil, doğrudan bir fikri ifade ederler. Numaralar ve matematiksel semboller en bilindik ideogramlardır. Örneğin &, ÷, % gibi işaretler birçok dilde aynı anlama sahiptirler.
Logogram
Logogram, belirli bir sözcüğü ya da kavramı temsil eden tek bir semboldür. Bu semboller, genellikle dildeki sesleri değil, direkt olarak bir sözcüğü ifade ederler. Örnekler arasında Çin karakterleri ve Japon kanjileri yer alır. Logogramlar, karmaşık yazı sistemlerindeki sözcükleri daha kısa ve öz bir biçimde ifade etmeye yardımcı olur.
Piktogram
Piktogramlar, genellikle belirli bir objeyi, eylemi ya da kavramı sembolize eden basit resimler ve sembollerdir. İletişimi kolaylaştırmak ve geniş bir kitleye anlamı hızlıca iletmek için kullanılırlar. Bu nedenle, kültürler arası iletişimde önemli bir rol oynarlar.
Piktogramlar genellikle herkesin anlayabileceği şekilde tasarlanır. Örneğin, bir yangın söndürme tüpünü gösteren basit bir silüet, bir piktogram olabilir. Bu sembol, dil bilgisine ya da dil becerilerine ihtiyaç duymadan, hızlıca anlam sağlar. Havaalanlarında kullanılan yönlendirme işaretleri, otel odalarındaki acil durum çıkış işaretleri ve haritalardaki semboller (restoranlar için kullanılan çatal-bıçak sembolü, barlar için kullanılan bira bardağı sembolü) de piktogramlara örnektir.
- JAGERSMA, Bram. A descriptive grammar of Sumerian. 2010. PhD Thesis. Leiden University.
- Wikipedia contributors. (2024, January 14). Cuneiform. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 17:29, January 18, 2024.
- Parkinson, R. B., Diffie, W., Fischer, M., & Simpson, R. S. (1999). Cracking codes: the Rosetta Stone and decipherment. Univ of California Press.
- Richter, C., Teichert, B., & Pavelka, K. (2021). Astronomical Investigation to Verify the Calendar Theory of the Nasca Lines. Applied sciences, 11(4), 1637.
- İlteriş Bilge. Türk Bitig. Göktürkçe çeviri yazıcı (To convert Latin letters to Old Turkish letters).
- Wikipedia contributors. Phonogram (linguistics), Logogram, Ideogram, Pictogram. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 17:44, January 18, 2024.