Animatyzm, fundamentalna koncepcja w badaniach nad religią pierwotną, obejmuje wiarę w uogólnioną i bezosobową moc, która przenika świat przyrody. Odżywiany koncepcją siły życiowej, ten system wierzeń nadaje zarówno żywym istotom, jak i martwym przedmiotom atrybuty nie z tego świata.
Co to jest animatyzm?
Animatyzm to termin wymyślony przez brytyjskiego etnologa i antropologa kultury Roberta Ranulpha Maretta. Ukuty w ramach jego teleologicznej teorii ewolucji religii, animatyzm odnosi się do systemu wierzeń, który obejmuje pojęcie uogólnionej, bezosobowej mocy, nad którą jednostki postrzegają pewien stopień kontroli.1
Przypisywanie zarówno nadprzyrodzonych, jak i bezosobowych mocy ludziom, zwierzętom, roślinom, a nawet przedmiotom nieożywionym przez niektóre kultury można rozpatrywać w ramach animatyzmu. Uważa się, że moce te wykraczają poza osobiste i odzwierciedlają wyższą, animatystyczną siłę.
W animatyzmie jedną z podstawowych zasad jest koncepcja many. Jak twierdzi Marett, mana reprezentuje skoncentrowaną formę animatystycznej siły. Uważa się, że mana jest obecna w każdym z tych obiektów, które zapewniają sukces i moc.2
Pojęcie many przenika wiele rdzennych systemów wierzeń. Służy jako centralny filar w rozumieniu animatyzmu. Ta skoncentrowana siła nadaje przedmiotom transcendentalną jakość, dając im niezwykłe zdolności, które są postrzegane zarówno jako nadprzyrodzone, jak i bezosobowe.
Kim był Robert Ranulph Marett?
Robert Ranulph Marett był brytyjskim etnologiem i antropologiem kultury żyjącym w latach 1866-1943. Wniósł znaczący wkład w dziedzinę antropologii, zwłaszcza w badania nad religią i jej ewolucją. Marett jest znany ze swojej teorii teleologicznej, która proponowała trajektorię rozwoju wierzeń religijnych. Podkreślił znaczenie zrozumienia duchowych aspektów ludzkiej kultury i zbadał związki między religią, społeczeństwem i indywidualnym doświadczeniem.
Rola many
W ramach animatyzmu, jak już wspomniano, mana działa jako źródło sukcesu, energii i mocy. Uważa się, że przebywa w ludziach, zwierzętach, roślinach, a nawet przedmiotach nieożywionych, obdarzając ich niezwykłymi zdolnościami wykraczającymi poza ich wewnętrzną naturę. Ta animatystyczna siła nie ogranicza się do konkretnych jednostek, ale jest uważana za uniwersalną, obejmującą całe spektrum egzystencji.
Mana jest uważana za nadprzyrodzoną siłę działającą na poziomie bezosobowym. Nie jest związana osobistą wolą ani indywidualną agencją, ale jest postrzegana jako wszechobecna i transcendentalna moc, która przenika świat. Przypisywanie many różnym obiektom i bytom odzwierciedla wiarę w połączony wszechświat, w którym zarówno żywe istoty, jak i obiekty nieożywione posiadają potencjał wykorzystania tej siły.
Rozpoznanie i zrozumienie many są kluczowe dla zrozumienia animatystycznych praktyk i rytuałów. Rdzenne kultury angażują się w działania mające na celu przywoływanie i wykorzystywanie many, starając się nawiązać połączenie z nadprzyrodzonymi siłami, które, jak się uważa, rezydują w przedmiotach. Poprzez rytuały, ofiary i akty czci jednostki starają się uzyskać dostęp do mocy tkwiącej w manie, szukając ochrony, dobrobytu i łaski z boskiego królestwa.
Animatyzm w małych społeczeństwach
W niektórych społeczeństwach na małą skalę animatyzm odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu praktyk kulturowych i religijnych. Społeczeństwa te często występują w regionach takich jak Melanezja i Polinezja na południowym Pacyfiku, gdzie animatyzm przybiera różne lokalne odmiany, w tym formy takie jak manaizm.
W tych społeczeństwach animatyzm oferuje soczewkę, przez którą jednostki interpretują swoje środowisko i angażują się w otaczający ich świat. Rozpoznanie cech animatystycznych w świecie przyrody stwarza poczucie wzajemnych powiązań i współzależności. Sprzyja głębokiemu uznaniu świętości i witalności wszystkich elementów istnienia, wzmacniając przekonanie, że każdy składnik, ożywiony lub nieożywiony, przyczynia się do skomplikowanej równowagi kosmosu. Ta holistyczna perspektywa wpływa na różne aspekty ich codziennego życia, struktury społeczne i praktyki duchowe.
W społeczeństwach na małą skalę animatyzm przeplata się z tkanką kulturową. Znajduje wyraz w rytuałach, ceremoniach i wspólnych zgromadzeniach. Praktyki te stają się drogami do wzmocnienia wiary w siły animatystyczne i ułatwienia zbiorowych doświadczeń nadprzyrodzonych. Takie ceremonie mogą obejmować ofiary, tańce, śpiewy i inne symboliczne działania, które mają na celu nawiązanie połączenia z królestwem animatystów.
(Zdjęcia zostały połączone w jeden obraz.)
Fotografia: Kulia Petz (Flickr) ©️CC BY 2.0
Kult i rytuały
W animatyzmie akt kultu obejmuje kierowanie czci i oddania do określonych przedmiotów nieożywionych, o których uważa się, że są nasycone animatystyczną mocą. Ten kult nie jest napędzany osobistą deifikacją ani przypisywaniem świadomości samym przedmiotom, ale opiera się na uznaniu związanych z nimi niezwykłych cech. Przedmioty służą jako kanały umożliwiające dostęp i wykorzystanie animatystycznych sił, które, jak się uważa, ucieleśniają.
Rytuały w animatyzmie często obejmują ceremonialne ofiary, recytacje świętych tekstów lub pieśni oraz symboliczne działania, które oznaczają szacunek i cześć. Rytuały te są wykonywane indywidualnie lub zbiorowo, w zależności od kontekstu kulturowego i często są prowadzone przez duchowych przywódców lub szamanów, którzy posiadają wiedzę o królestwie animatystycznym.
Poprzez kult i rytuały praktykujący starają się wykorzystać moc many i nawiązać harmonijny związek z siłami nadprzyrodzonymi, które postrzegają jako działające. Praktyki te są napędzane pragnieniem ochrony, wskazówek, dobrobytu i ogólnego dobrobytu.
Partycypacyjny charakter rytuałów animatystycznych wzmacnia więzi wspólnotowe w społeczeństwie poprzez rozwijanie poczucia zbiorowej tożsamości.
Animatyzm jako etap rozwojowy w religii
Aby zrozumieć animatyzm, kluczowe znaczenie ma kontekstualizacja go w ramach ewolucji wierzeń religijnych. Teleologiczna teoria Maretta rzuca światło na trajektorię rozwoju myśli religijnej, podkreślając znaczenie animatyzmu jako kluczowego etapu w tym rozwoju.
Według Maretta wierzenia religijne ewoluują w czasie, a animatyzm stanowi wczesny i podstawowy etap tego procesu ewolucyjnego. Animatyzm wyłania się jako naturalna odpowiedź na budzące podziw aspekty świata przyrody i ludzkie dążenie do zrozumienia i połączenia się z siłami rządzącymi egzystencją.
Animatyzm służy jako prekursor bardziej złożonych ideologii religijnych, takich jak animizm i politeizm, w których punkt ciężkości przesuwa się w kierunku zindywidualizowanych duchów lub bogów o różnych osobowościach i sprawczości. Chociaż animatyzm może wydawać się uproszczony z nowoczesnej perspektywy, kluczowe jest uznanie jego znaczenia w kształtowaniu późniejszych wierzeń i praktyk religijnych.
Uznając animatyzm za integralną część ewolucji religijnej, antropolodzy rozwijają głębsze zrozumienie pochodzenia i przemian myśli religijnej. Ta perspektywa rozwojowa pozwala na wszechstronne zbadanie różnorodności i bogactwa systemów religijnych na całym świecie.
Animatyzm jest uznawany przez niektórych uczonych za poprzednika animizmu.3
Różnice między animatyzmem a animizmem
Animatyzm, jak omówiono wcześniej, koncentruje się wokół wiary w uogólnioną, bezosobową moc i przypisywanie nadprzyrodzonych cech zarówno istotom ożywionym, jak i nieożywionym. Podkreśla obecność skoncentrowanej animatystycznej siły, many, która nasyca przedmioty niezwykłymi możliwościami. W animatyzmie nacisk kładziony jest na wykorzystanie tej siły dla osobistego i wspólnotowego dobrobytu.
Z drugiej strony animizm można scharakteryzować poprzez przypisywanie poszczególnych duchów różnym elementom świata przyrody. Animizm obejmuje przekonanie, że wszystkie istoty, w tym zwierzęta, rośliny i istoty nieożywione, posiadają odrębną świadomość. Te duchy są często postrzegane jako jednostki osobowe z własnymi intencjami, osobowościami i zdolnościami do interakcji z ludźmi.
Podczas gdy animatyzm uznaje uogólnioną moc, animizm bada złożoność duchowej indywidualności i spersonalizowane powiązania między ludźmi a duchami. Animizm często obejmuje cześć i przebłaganie tych duchów poprzez rytuały, ofiary i komunikację z nadprzyrodzonym królestwem.
Inna kluczowa różnica między animatyzmem a animizmem polega na koncepcji duszy. Animatyzm, jak omówiono wcześniej, nie obejmuje wiary w duszę w tradycyjnym rozumieniu innych systemów religijnych i filozoficznych. Zamiast tego obraca się wokół rozpoznania siły życiowej lub animatystycznej energii, która przenika wszystkie aspekty egzystencji. Z drugiej strony animizm często obejmuje wiarę w indywidualne dusze, które trwają po śmierci i mają potencjał życia pozagrobowego lub reinkarnacji.
Co więcej, animizm ma tendencję do wykazywania bardziej złożonej kosmologii duchowej w porównaniu z animatyzmem. Obejmuje rozpoznanie wielu duchów lub bóstw, z których każdy ma swoje własne cechy i domeny wpływów. Animatyzm, uznając uogólnioną moc, zazwyczaj nie obejmuje tego samego poziomu zawiłej hierarchii i zróżnicowanego panteonu, jak widać w animizmie.
Należy zauważyć, że granice między animatyzmem a animizmem mogą się czasem zacierać, a konteksty kulturowe odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu niuansów systemów wierzeń. Różne kultury mogą wykazywać wariacje i hybrydyzacje tych koncepcji, co sprawia, że konieczne jest podejście do badania tych systemów wierzeń z wrażliwością na specyfikę kulturową.
Czy to to samo co panteizm?
Nie. Panteizm zakłada, że boskość jest immanentna w świecie przyrody, postrzegając cały wszechświat jako boski. Postrzega wszechświat jako przejaw najwyższej, świadomej istoty, w której wszystko jest ze sobą połączone i stanowi część boskiej esencji.4
- „Cultural Anthropology: An Applied Perspective”, Gary FERRARO, Cengage Learning – 7th edition, ISBN: 978-0495461647[↩]
- „Animatism” (April 28, 2023), Wikipedia contributors, Wikipedia, The Free Encyclopedia, accessed June 30, 2023[↩]
- „Folklor Kaynaklarına Göre Eski Türk ve Slav İnanç Sistemi”, Dr. Mariia TALIANOVA-EREN, Gazi Kitapevi, ISBN: 978-6257315203[↩]
- „The Encyclopedia of Philosophy”, Paul Edwards (Editor), Macmillan / Collier, ASIN: B0017IMQME[↩]