Animizm to pogląd, że wszystko we wszechświecie ma ducha lub siłę życiową. W wielu rdzennych kulturach świat jest postrzegany jako żywy system, w którym każdy aspekt natury jest żywy. Ale co to znaczy postrzegać świat jako żywy? Jak ta perspektywa wpłynęła na nasze postrzeganie przyrody i naszą w niej rolę?
Co to jest animizm?
Animizm opiera się na poglądzie, że wszystko ma odrębną duchową esencję.1 Obejmuje to byty nieożywione, takie jak góry, kamienie, jeziora, jaskinie i chmury. Jest głęboko zakorzeniony w wielu rdzennych kulturach i charakteryzuje się poglądem, że świat jest żywym systemem, w którym każdy aspekt natury jest uważany za żywy.
| Etymologia Termin „animizm” pochodzi od łacińskiego „anima”, co oznacza duszę lub życie. W kontekście antropologicznym po raz pierwszy został szczegółowo omówiony przez angielskiego antropologa Sir Edwarda Tylora w jego książce „Kultura prymitywna” w 1871 roku.2 |
Animizm można traktować jako pogląd, który dowodzi, że wszystko jest ze sobą powiązane. Animiści uważają ludzi, zwierzęta, rośliny i przedmioty nieożywione za równe części wszechświata lub natury. Podkreślają, że człowiek powinien żyć w zgodzie z naturą.
Chociaż animizm jest często kojarzony z tradycyjnymi i rdzennymi kulturami, wpłynął na wiele współczesnych ruchów filozoficznych i duchowych.
Pochodzenie animizmu
Trudno określić, kiedy pierwszy raz pojawił się animizm. Uważa się jednak, że pojawił się w czasach prehistorycznych, w wyniku wysiłków wczesnych ludzi, aby wyjaśnić i nadać sens otaczającemu ich światu.
Animatyzm jest uznawany przez niektórych badaczy za wczesną manifestację animistycznego światopoglądu.3
Animizm w paleolicie
W epoce paleolitu wszystkie gatunki ludzkie, które na ogół utrzymywały się z łowiectwa-zbieractwa, rozwinęły głęboką więź z naturą. Co więcej, w miarę jak poprawiały się ich zdolności poznawcze, zaczęli nadawać elementom przyrody znaczenia symboliczne. Rzeczywiście, w górnym paleolicie pojawiły się pierwsze zachowania religijne.
Najwcześniejsze dowody na istnienie wierzeń animistycznych często można znaleźć w sztuce jaskiniowej z górnego paleolitu, która przedstawia zwierzęta i inne obiekty naturalne o symbolicznym znaczeniu. Na przykład wiele malowideł naskalnych przedstawia zwierzęta z więcej niż jedną głową lub większą liczbą nóg niż powinny. Prowadzi to badaczy do wniosku, że zwierzęta i niektóre obiekty naturalne są postrzegane jako coś więcej niż byty fizyczne.
Animizm w neolicie
Źródła utrzymania łowców-zbieraczy i koczowniczy tryb życia zostały zastąpione przez rolnictwo i rolnictwo w neolicie. Wraz z tą zmianą, znaną również jako rewolucja rolnicza, zwierzęta i rośliny zyskały nowe znaczenie dla ludzi.
Udomowione zwierzęta stały się ważnym zasobem dla ludzi w okresie neolitu. Dostarczali ludziom niezbędnych produktów, takich jak mleko, mięso i futra. To z kolei pomogło ludziom okazywać szacunek duchom zwierząt. Ludzie wierzyli, że te duchy mogą wpływać na ich życie i powinny być przebłagane rytuałami i ofiarami.
Podobnie rośliny stały się również ważnym zasobem dla ludzi. Rolnictwo pozwoliło ludziom zwiększyć zapasy żywności i mieć więcej wolnego czasu. Dlatego ludzie zaczęli szanować duchy roślin i uświęcali je.
Wierzenia i praktyki animistyczne
Praktyki i tradycje animistyczne były częścią kultury ludowej od czasów prehistorycznych. Tradycje te, zwłaszcza w kulturach tubylczych, były przekazywane potomności, często ustnie. Ten transfer kulturowy jest zwykle realizowany poprzez opowieści, legendy, mity i inne formy ekspresji kulturowej.
Animizm jest holistycznym poglądem, który akceptuje cały świat, nawet wszechświat, jako żywy. Twierdzi, że wszystko w naturze, od najmniejszego kamyka po najwyższą górę, ma duchową esencję lub ducha. Według animizmu duchy te mogą komunikować się z ludźmi i innymi duchami.
| Czy animizm i totemizm to to samo? Animizm koncentruje się na indywidualnych duchach, które pomagają podtrzymywać życie. Jednak w totemizmie zazwyczaj istnieje pierwotne źródło, takie jak roślina lub zwierzę totemowe, które stanowi podstawę życia. Ponadto animizm jest często kojarzony z szamanizmem, podczas gdy totemizm jest ściślej powiązany z kulturami plemiennymi. Według antropologa Tima Ingolda, australijscy Aborygeni są bardziej totemiczni, podczas gdy Inuici są bardziej typowo animistyczni.4 |
Prawie wszystkie animistyczne rytuały mają na celu utrzymanie harmonijnej relacji między ludźmi a duchami. Ludy tubylcze często odprawiają rytuały, aby ułagodzić duchy i poprosić je o pomoc w polowaniu, leczeniu lub innych czynnościach. Na przykład w regionach arktycznych powszechne jest odprawianie rytuałów w celu złożenia hołdu duchom zwierząt. Według Eskimosów Qaujimajatuqangit opracowanych przez ITK, Eskimosi mają pewne rytuały, które praktykują przed polowaniem na udane polowanie.5
Rytuały te są zwykle prowadzone przez szamanów. Przywołując duchy zwierząt w okolicy, szaman uzyskuje swego rodzaju zgodę na polowanie.
(Wystawa arktyczna w Muzeum Publicznym w Milwaukee)
Fotografia: Michael Barera (Wikimedia) ©CC BY-SA 4.0
Innym przykładem jest to, że niektóre społeczności tureckie żyjące na Syberii składają ofiary duchom natury, zanim wyruszą w podróż. W ten sposób duchy są usatysfakcjonowane i ma się nadzieję, że podróż przebiegnie bez wypadku i kłopotów.
W niektórych społecznościach rdzennych Amerykanów ludzie odprawiają specjalne rytuały, aby chronić drzewa, które uważają za święte. Ponadto niektóre społeczności szanują drzewa i starają się minimalizować ich wycinanie.
Animizm w kontekście psychologicznym
W kontekście psychologicznym animizm odnosi się do przekonania, że przedmioty nieożywione, takie jak zabawki, samochody i sprzęt AGD, mają świadomość lub duszę, oraz tendencję do przypisywania im cech ludzkich. To przekonanie jest szczególnie powszechne wśród małych dzieci i jest uważane za normalny etap ich rozwoju poznawczego.
| Czy jest to zachowanie instynktowne, czy wyuczone? Według szwajcarskiego psychologa Jeana Piageta dzieci instynktownie przypisują przedmiotom nieożywionym cechy antropomorficzne, ale później z tego rezygnują. Z drugiej strony, według amerykańskiej antropolożki kultury Margaret Mead, dzieci nie rodzą się z animistycznym światopoglądem, są nauczane przez społeczeństwa.6 |
Uważa się, że animistyczne przekonania dzieci wynikają z ich trudności w rozróżnieniu między ich wewnętrznymi doświadczeniami a zewnętrzną rzeczywistością. Według psychologów dzieci mogą przypisywać przedmiotom uczucia, ponieważ nie rozumieją jeszcze w pełni, że przedmioty te nie mają świadomości.
W miarę dorastania dzieci często rozwijają bardziej złożone i wyrafinowane rozumienie świata. Jednak niektórzy mogą nadal wyznawać wierzenia animistyczne aż do okresu dojrzewania, a nawet dorosłości, zwłaszcza jeśli są wspierane przez tradycje kulturowe lub religijne. Ponadto niektórzy ludzie mogą w późniejszym życiu wierzyć w wierzenia animistyczne w wyniku osobistych doświadczeń lub przekonań filozoficznych.
Posiadanie animistycznych przekonań jako osoba dorosła może być powszechnie akceptowane w niektórych kulturach, a nawet może być uważane za główny nurt. Możliwa jest jednak również sytuacja odwrotna. Ostatecznie rozpowszechnienie wierzeń animistycznych wśród młodzieży i dorosłych może się znacznie różnić w zależności od kontekstu kulturowego.
Należy zauważyć, że przekonania religijne i duchowe ludzi są bardzo osobiste, a znaczenie animizmu w antropologii nie jest dokładnie takie samo jak w psychologii.
Neoanimizm i jego wpływ na współczesne systemy wierzeń
Kuszący urok animizmu stopniowo zanikał, gdy potężne prądy głównych religii przetoczyły się przez świat. Jednak zainteresowanie wierzeniami animistycznymi odrodziło się pod koniec XX wieku.
Ruch ten, będący współczesną interpretacją animizmu i obejmujący nowe praktyki duchowe, nazwano neoanimizmem. Neoanimizm wywarł również wpływ na niektóre współczesne systemy wierzeń. W szczególności ślady neoanimizmu można dostrzec w neopogaństwie, neoszamanizmie i Wicca, które cechuje szacunek dla natury.
Neoanimizm to rosnący trend w niektórych współczesnych społeczeństwach, a jego wpływ na systemy wierzeń i postawy środowiskowe jest znaczący. Chociaż istnieją potencjalne problemy z przywłaszczeniem kulturowym, wzrost neoanimizmu podkreśla rosnącą świadomość wzajemnych powiązań między ludźmi a naturą.
- „Rethinking Animism: Thoughts from the Infancy of Our Discipline„, Martin D. STRINGER, The Journal of the Royal Anthropological Institute, Vol 5, No 4^
- „Primitive culture”, Edward Burnett TYLOR, 1871, Open Library: OL6946625M, LCCN: 04028527, OCLC/WorldCat: 355146^
- „Folklor Kaynaklarına Göre Eski Türk ve Slav İnanç Sistemi”, Dr. Mariia TALIANOVA-EREN, Gazi Kitapevi, ISBN: 978-6257315203^
- „Totemism, animism and the depiction of animals”, Tim INGOLD, The Perception of the Environment, 2000^
- „Inuit Qaujimajatuqangit”, Editors: Joe KARETAK, Frank TESTER, Shirley TAGALIK, Fernwood Publishing, ISBN: 9781552669914^
- „Animism: Respecting the Living World”, Graham HARVEY, Wakefield Press, ISBN: 9781862546783^