De Yupik-gemeenschap, al duizenden jaren inwoners van het Noordpoolgebied, wordt algemeen erkend vanwege hun kenmerkende dansmaskers. Niettemin bieden, afgezien van de culturele bekendheid van deze maskers, hun doorzettingsvermogen te midden van de vijandige klimatologische omstandigheden en de daaruit voortvloeiende uitdagingen van de vriestemperaturen een intrigerend verhaal.
Wie zijn de Yupiks?
Yupiks zijn een volk dat leeft in het Tsjoektsjisch autonome district van Rusland en het schiereiland Alaska in Noord-Amerika. Ze hebben een bevolking van ongeveer 35 duizend en slechts ongeveer 1600-1800 van hen wonen in Rusland. De rest woont tegenwoordig in Alaska.
Zoals geciteerd door Claus-Michael Naske en Herman E. Slotnick, denken antropologen dat de voorouders van de Yupik- en Inuit-volkeren ongeveer 10.000 jaar geleden Alaska over de Beringstraat zijn overgestoken. Omdat de Beringstraat tijdens de ijstijd bedekt was met ijs, vonden migraties van Azië naar Amerika via deze route plaats.1
Zelfs vandaag de dag zijn de Yupik-mensen meestal jager-verzamelaars. Bessen die van nature in de toendra groeien, zijn hun belangrijkste bronnen van vitamines. Zeedieren zoals zalm, walvissen en zeehonden, schelpdieren zoals oesters en mosselen, en landdieren zoals ijsberen, vossen, konijnen, bevers en eekhoorns spelen een belangrijke rol in hun dieet.
Vissen en jagen zijn de belangrijkste activiteiten van het Yupik-volk. Gejaagde dieren worden niet alleen gebruikt als bron van eiwitten en vetten, maar ook in bijna elk aspect van het dagelijks leven, van kleding tot kunst. Er is absoluut geen ruimte voor zelfs de kleinste verspilling in de Yupik-filosofie.
De botten en organen van het opgejaagde dier worden gebruikt om kleding en eenvoudige huishoudelijke apparaten te maken. De huiden van zeehonden, rendieren, beren, vossen, eekhoorns en konijnen worden meestal gebruikt voor bont en schoenen. Maagmembranen worden gebruikt bij het maken van ramen en darmen in regenjassen.
Yupik-Animisme en Yupik-Sjamanisme
Animisme is de overtuiging dat elke entiteit, levend of levenloos, een geest heeft. Aan de andere kant, hoewel sjamanisme volgens Mircea Eliade op verschillende manieren is geïnterpreteerd door veel antropologen, historici en folkloristen, kan het volgens Mircea Eliade kort worden gedefinieerd als een “religieuze extase-techniek”.2
Rechts: Yupik-man die drumt, 1927. (Wikimedia)
Yupiks zijn tegenwoordig meestal christelijk of sjamanistisch. De meeste christenen behoren tot de oosters-orthodoxe kerk. Aan de andere kant ontwikkelden de sjamanisten een unieke stijl die verschilt van de Centraal-Aziatische en Zuid-Amerikaanse tradities.
Het Yupik-sjamanisme is vooral animistischer dan andere tradities. In dit opzicht kan worden gezegd dat het dicht bij het sjamanisme in de oude Altai-gemeenschappen staat. Er wordt aangenomen dat elke levende of levenloze entiteit een geest heeft. Om deze reden doet het ook denken aan het shintoïsme, dat wordt beschouwd als de nationale religie van Japan.
Yupik-sjamanen vervullen veel verschillende functies, zoals het beschermen van de gemeenschap tegen boze geesten, zorgen voor een vruchtbare jacht, het genezen van zieken en het doen van profetieën.
Sjamanen met genezende kracht worden aardige sjamanen genoemd en sjamanen met vloekkracht worden slechte sjamanen genoemd. Alle sjamanen kunnen communiceren met geesten, of het nu aardige sjamanen of slechte sjamanen zijn.
Volgens de Yupik-religie is de geest onsterfelijk. In verband met dit geloof is het gebruikelijk om het pasgeboren kind de naam te geven van de laatste persoon die in de gemeenschap is overleden.
Dansmaskers van de Yupiks
Maskers zijn objecten die de echte identiteit verbergen en de drager relatief vrij laten bewegen. Dit is de reden waarom mensen sinds de oudheid maskers dragen om hun gezicht te verbergen of anderen te imiteren.
Tegenwoordig zijn het meest populaire symbool van het theater de vrolijke en droevige maskers. De droevige symboliseert Heraclitus en tragedie, en de gelukkige symboliseert Democritus en komedie.
Het doel van het gebruik van rituele maskers is echter iets anders. Maskers die in de oudheid tijdens religieuze ceremonies werden gedragen, symboliseerden vaak goden en bovennatuurlijke entiteiten en werden gebruikt om abstracte concepten te belichamen. In dit opzicht kan worden gezegd dat rituele maskers voor soortgelijke doeleinden worden gebruikt in sjamanistische gemeenschappen.
Yupik-maskers worden gedragen tijdens sjamanistische rituelen en dansen. Bij het maken van maskers worden voornamelijk door de golven aangespoelde bossen en materialen zoals hoorn en been gebruikt. De maskers variëren in lengte van 10 tot 50 cm en kunnen volgens Yupik-kunstenaar Phillip John Charette wel 9 kg wegen.
Yupik-maskers symboliseren vaak de geest waarmee ze communiceren. Het is ook mogelijk dat het soms de geest van een dier is. Dit is de reden waarom sommige maskers in de vorm van dieren zijn.
In verband met dit geloof vragen sommige inboorlingen van Alaska toestemming voordat ze op een dier jagen door contact op te nemen met zijn geest. Bovendien worden op bepaalde dagen van het jaar ceremonies gehouden om de geesten van opgejaagde dieren te sussen.
Sommige Noord-Amerikaanse Indianen maakten hun maskers van cederhout, dat als heilig werd beschouwd. Zelfs in dit geval moest de persoon die het masker maakte eerst de toestemming van de boom krijgen.3
Maskers worden voor soortgelijke doeleinden gebruikt door de Inuit, een andere gemeenschap die in de buurt van het noordpoolgebied woont, voornamelijk in Canada.4
Zulke rijke beschrijvende kracht en kleurrijke surrealistische maskers worden ongetwijfeld geïdentificeerd met de Yupiks onder sjamanistische gemeenschappen. Helaas hebben de christelijke missionarissen in de regio deze cultuur en kunst negatief beïnvloed.5
Musea
Gereedschappen en apparatuur zoals messen, pijpen, jurken en dansmaskers die de Yupiks in het dagelijks leven gebruiken, worden tegenwoordig meestal tentoongesteld in archeologie, antropologie, etnografie en kunstmusea.
Europa
Dit zijn de belangrijkste musea in Europa waar je materiaal over de Yupik-cultuur kunt zien:
- Ethnologisches Museum, Berlijn, Duitsland
- Arktikum, Rovaniemi, Finland
- Musée Du Quai Branly, Parijs, Frankrijk
Noord Amerika
De meeste musea met artefacten uit de Yupik-cultuur bevinden zich in de Verenigde Staten. In deze musea kun je veel materiaal over het arctische leven zien en tentoonstellingen over Yupiks bijwonen.
- Peabody Museum Of Archaeology And Ethnology, Cambridge, Massachusetts, Verenigde Staten
- Museum Of The North, University Of Alaska, Alaska, Verenigde Staten
- Museum Of Art, Dallas, Texas, Verenigde Staten
- State Museum, Juneau, Alaska, Verenigde Staten
- Metropolitan Museum Of Art, New York, Verenigde Staten
- National Museum Of The American Indian, Washington DC, Verenigde Staten
- Museum of Anthropology, University of British Columbia, Canada
- “Alaska: A History”, Claus-Michael NASKE & Herman E. SLOTNICK, University of Oklahoma, ISBN: 9780806140407[↩]
- “Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy”, Mircea ELIADE, Princeton University Press, ISBN: 9780691119427[↩]
- “Venedik Karnavalı Seramik Maskelerinin Sosyolojik Açıdan İncelenmesi ve Uygulama Çalışmaları” Zeynep Hande CANPOLAT, Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şubat 2008[↩]
- “Representing the Spirits: The Masks of the Alaskan Inuit”, Jarich OOSTEN, Anthropology, Art and Aesthetics, Clarendon Press, ISBN: 9780198279457[↩]
- “The Milotte Mask Collection”, Lynn Ager WALLEN, Alaska State Museums Concepts, July 1999[↩]