Söz konusu ilkel dinler olduğunda totemizm en sık karşılaşılan kavramlardan biridir… Peki, totemizm nedir? Ne zaman ortaya çıkmıştır? Totemizm, yerli toplulukların dünya görüşlerini nasıl şekillendirmiştir?
Totem Nedir?
Totem; aile, klan ya da topluluk gibi bir grup insanı temsil eden bir sembol ya da objedir. Birçok yerli kültürde hayvan, bitki ya da spiritüel önemi olan bir obje formunda betimlenir. Bu anlamdaki totem kavramının, insanların topluluklar oluşturmaya ve bir kimlik duygusu geliştirmeye başladığı tarih öncesi çağlarda oluştuğuna inanılıyor.
Totemler, pek çok yerli kültürde kutsal kabul edilir. Kabilelerin ve belirli grupların karakterini ifade etmek için törenlerde ve ritüellerde kullanılır. İnsanların inançlarını, değerlerini, geleneklerini ve bir nevi kim olduklarını hatırlatma görevi görür.
Çağdaş Toplumlarda Totemin Anlamı
Totem kavramı çağdaş toplumlarda çeşitli şekillerde modernize edilmiş ve yeniden yorumlanmıştır. Bazıları için totem, belirli bir grup ya da alt kültürle bağlılık sembolü haline gelmiştir. Örneğin, spor takımlarının genellikle takım ruhunu ve kimliğini yansıtan, totem kavramının modern bir biçimi olarak görülebilecek maskotları ya da sembolleri vardır.
Ek olarak bazı çağdaş spiritüel uygulamalarda, totemler kişisel gelişim ve öz farkındalık için bir araç olarak kullanılır. Bu, çoğu kez kişinin farklı niteliklerini ve yönlerini sembolize eden belirli totemlerle çalışmak ve bunları kişisel gelişim için bir rehber olarak kullanmak anlamına gelir.
Sosyolojide Totemizmin Anlamı
Sosyolojide totemizm, belirli bir sosyal grubun ya da kabilenin üyelerinin bir objeyi, hayvanı ya da bitkiyi kutsal ve kimliklerinin sembolü olarak gördüğü bir inanç sistemini ifade eder.
Sosyolojide totemizmin anlamı, genellikle Fransız sosyolog Émile Durkheim tarafından ortaya atılan teoriler açısından ele alınır. Durkheim, totemizmin sosyal uyum ve dayanışmayı güçlendirmeye hizmet eden bir toplu ibadet biçimi olduğunu savunmuştur. Durkheim’a göre totem, grubun ya da klanın ortak kimliğinin, değerlerinin ve inançlarının bir sembolüydü. Grubun üyeleri, toteme tapınarak birbirleriyle ve toplumla olan bağlarını yeniden gözden geçirebilirler.1
Sosyolojideki bir başka önemli totemizm teorisi, İngiliz antropolog Sir James Frazer tarafından ortaya atılmıştır. Frazer, totemizmin ilkel büyüden kaynaklandığını ve totemin sempatik bir büyü biçimini temsil ettiğini savunmuştur. Frazer’e göre totemin gruba iyi şans, doğurganlık ve koruma getirmek için kullanılabilecek sihirli güçlere sahip olduğuna inanılıyordu. Bu görüşe göre totem, yalnızca grubun kimliğinin bir simgesi değil, aynı zamanda doğal dünya üzerinde bir güç ve kontrol kaynağıydı.2
Durkheim ve Frazer’in teorilerine ek olarak, sosyologlar arasında totemizmin birçok başka yorumu yapılmıştır. Bunlar arasından en öne çıkanlar şunlardır:
1. Totemizm, atalara tapınmanın bir biçimi ya da ölülerin ruhlarını onurlandırmanın bir parçasıdır.
2. Totemizm, doğal dünyayla ilişki kurmanın bir yoludur ve çevreye derin bir saygıyı yansıtır.
3. Totemizm, sosyal davranışları düzenlemenin ve grup içinde sosyal düzeni korumanın bir yoludur.
Totemizmin Kökeni
Totemizmin ne zaman ortaya çıktığı konusunda bir fikir birliği yoktur, ancak hem sosyolojide hem de antropolojide totemizmin köklerini açıklamaya çalışan birkaç teori vardır.
| Totemizm ilk ne zaman ortaya çıktı? Totemizmin ilk kez ne zaman ya da nerede ortaya çıktığı bilinmemekle birlikte bazı araştırmacılar Paleolitik’ten beri ilkel avcı-toplayıcı toplumlarda uygulandığını düşünmektedir.3 |
Bir teori, totemizmin farklı sosyal grupları tanımlamanın ve ayırt etmenin bir yolu olarak ortaya çıktığını öne sürüyor. Nitekim Paleolitik dönemde insanlar, totemleri olacak belirli hayvanlarla özdeşleşmiş olabilir. Bu tanımlamaya göre totemizm, bir grubu diğerinden ayırmanın yanı sıra belirli bir grup içinde birlik duygusu yaratmanın aracı olarak da işlev görmüş olabilir.
Başka bir teori, totemizmin doğayı açıklama ihtiyacından doğduğunu ileri sürüyor. Bu görüşe göre totem hayvanı ya da bitkisi, doğanın bir sembolü olarak görülüyordu ve insanlar gözlemledikleri doğa olaylarını açıklamak için totemleri etrafında halk öyküleri ve söylenceler geliştiriyorlardı.
Üçüncü bir teori, totemizmin kaynakları yönetmenin bir yolu olarak gelişmiş olabileceğini söylüyor. Bu teoriye göre farklı gruplar, sırayla belirli kaynaklara erişimi düzenlemek için bir aracı olarak işlev gören farklı totemlerle özdeşleşecektir. Örneğin, belirli bir hayvanla özdeşleşen bir grup, o hayvanın bulunduğu avlanma alanlarına özel erişim hakkına sahip olabilecektir.
Yerli Halklarda Totemizm
Totemizm, birçok yerli kültürün ayrılmaz bir parçasıdır. Totem, bu topluluklar ile doğa arasındaki derin spiritüel ve kültürel bağı simgeler. Bir bireyin totemi genellikle ailesi ya da klanı tarafından belirlenir ve ataları ya da ait olduğu topluluğu ile olan bağlarının güçlü bir sembolü kabul edilir. Ayrıca totemin gerektiğinde rehberlik, güç ya da koruma sağlamak için yardımı istenebilecek benzersiz bir spiritüel güce sahip olduğuna inanılır. Birey ile totem arasındaki bu bağ kutsal kabul edilir ve atalarıyla olan bağlarının bir tezahürü olarak görülür.4
Spiritüel önemine ek olarak totemizm, bir topluluk içindeki farklı grupları tanımlamanın ve ayırt etmenin bir yolu olarak da kullanılır. Örneğin, bazı Yerli Avustralya kültürlerinde bir bireyin totem grubu, doğum yeri ve soyuna göre belirlenir ve genellikle belirli bir hayvan ya da bitki ile ilişkilendirilir. Bu totem gruplarının, totemlerinin spiritüel gücünü ve enerjisini paylaştığına inanılır ve bu da topluluk içindeki kutsal sembollerin önemini pekiştirir.
Mezar Direkleri
Avustralya’nın kuzeyinde yaşayan Tiwi halkı, geleneksel olarak ölülerin öbür dünyaya güvenli bir şekilde geçiş yapması için Pukamani törenleri gerçekleştirir. Törende kullanılan tutini adı verilen mezar direkleri, ölen kişinin ruhuna rehberlik ederek öbür dünyaya geçmesini kolaylaştırır. Bu direkler, totemik bir bağlantıya sahip olmasa da, bazen totem direklerine benzetilir. Tutini’lerin yapımında kullanılan teknikler ve motifler, Tiwi halkının kültürel mirasının bir parçasıdır. Tutini direkleri ve Pukamani töreni, Tiwi halkı için sosyal düzenin korunması ve toplumun bütünlüğünün sağlanması açısından çok önemlidir.
Fotoğraf: Laterthanyouthink (Wikimedia)
©️CC BY-SA 4.0
Totem ve Kültürel Kimlik
Yerli kültürlerde totem, çoğunlukla aile soyları aracılığıyla miras alınır. Totemin bireyleri atalarına bağladığına ve dünyadaki yerlerini anlamalarına yardımcı olduğuna inanılır.
Totem kimlikleri genellikle kabile ya da topluluk içindeki belirli roller ve sorumluluklarla ilişkilendirilir. Örneğin, belirli bir totem grubuna mensup kişiler, belirli ritüelleri ya da törenleri yerine getirmekle, kültürel pratikleri ve gelenekleri sürdürmek ve aktarmakla yükümlü olabilir. Bu tür uygulamalar, kültürel sürekliliği sürdürmenin ve geçmiş nesillerin kültürel birikimini korumanın bir yolu olarak totem kimliğinin önemini pekiştirir.
Totemler, topluluk kimliğinin oluşturulmasında ve pekiştirilmesinde de çok önemli bir rol oynamaktadır. Her totem grubu ya da kabilesi, onu topluluk içindeki diğer gruplardan ve kabilelerden ayıran kendine özgü inançlara, pratiklere ve geleneklere sahiptir. Bireyler belirli bir totem ile özdeşleşerek ait oldukları toplulukla dayanışma ve birlik duygularını geliştirirler. Ayrıca kültürel miraslarıyla gurur duyduklarını göstermiş olurlar.5
Totemizmde Tabu ve Yasak
Totemizm bağlamında tabu ve yasak, belirli bir totem grubu tarafından kutsal ya da önemli kabul edilen belirli hayvanlara, bitkilere ya da objelere getirilen kültürel ve sosyal kısıtlamaları ifade eder. Bu kısıtlamalar, beslenme kısıtlamaları, belirli kaynakları avlama ya da toplama kısıtlamaları, bazı objelerin ya da materyallerin kullanımına ilişkin sınırlamalar dahil olmak üzere birçok biçimde olabilir.6
Totemizmde tabu ve yasağın, sosyal kontrol ve grup kimliğini güçlendirme başta olmak üzere çeşitli işlevleri vardır.
1. Tabu ve yasak, bir totem grubunun kimliğini toplum içindeki diğer gruplardan ayıran değerler dizisi oluşturarak güçlendirmeye yardımcı olur. Totem grubu içindeki bireyler, belirli hayvanlara ya da objelere konulan kısıtlamalara bağlı kalarak, o gruba üyeliklerini ve grubun ortak inanç ve uygulamalarına bağlılıklarını onaylamış olurlar.
2. Tabu ve yasak, grup içi sosyal davranışları düzenlemede ve düzeni sağlamada önemli bir rol oynar. Belirli faaliyetleri ya da davranışları kısıtlayarak çatışmayı önlemeye ve grup üyeleri arasındaki işbirliğini geliştirmeye yardımcı olur. Örneğin, beslenmeye yönelik kısıtlamalar, belirli bir türün aşırı avlanmasını önleyerek topluluğun uzun vadede yeterli kaynaklara sahip olmasını sağlayabilir.
3. Tabu ve yasak, doğal dünyaya ve onun içinde yaşayan ruhlara bir saygı biçimi olarak görülebilir. Totem grubundaki bireyler, belirli hayvanlara, bitkilere ya da objelere kutsal muamelesi yaparak, doğal dünyaya saygılarını ve onun spiritüel gücüne olan inançlarını gösterirler.
Tabu ve yasağın gruplar arasında büyük farklılıklar gösterebileceğini, sosyal ve çevresel koşullar değiştikçe zaman içinde değişebileceğini not etmek gerekir. Bu farklılıklara karşın totemizmdeki tabu ve yasağın temel işlevleri büyük ölçüde aynıdır; grup kimliğini güçlendirmeye, sosyal davranışı düzenlemeye ve doğal dünyaya saygıyı geliştirmeye katkı sağlar.
Totemizmdeki Spiritüel İnançlar
Totemizmin merkezinde, bir grubun ya da bireyin spiritüel kimliğini temsil eden ve kutsal semboller olarak görülen totemlerle ilişkili spiritüel inançlar vardır.
Totemizmdeki en belirgin spiritüel inançlardan biri reenkarnasyon kavramıdır. Bu inanca göre, ataların ruhları, genellikle aynı totem grubu ya da klanı içinde, yeni bedenlerde yeniden doğar. Bu reenkarnasyon fikri, atalardan kalma bağlantıların önemini ve kültürel gelenek ve uygulamaların sürekliliğini güçlendirir. Ayrıca totem ile temsil edilen hayvanın ruhunun insanda yeniden doğabileceğine ve insanın totem hayvanının özelliklerini bedenleyerek daha yüksek bir spiritüel düzeye ulaşabileceğine inanılır.
Totemizmdeki bir diğer önemli manevi inanç, animizm düşüncesidir. Totem hayvanları doğal dünyadaki ruhların bir tezahürü olarak görüldüğünden, bu inanç totem kavramıyla yakından bağlantılı görülür.7
Bu spiritüel inançlara ek olarak, totemizm genellikle topluluklar içindeki sosyal yapılar ve güç dinamikleri ile de ilişkilendirilir. Örneğin bazı totem gruplarında bireyler totemleriyle tanımlanırlar ve yalnızca aynı totem grubu içindeki biriyle evlenebilirler. Sosyolojide endogami olarak da adlandırılan bu durum, bir sosyal uyum duygusu yaratırır ve kültürel sürekliliği sürdürmenin bir yolu olarak totem kimliğinin değerini yükseltir.
Türklerde Totemizm Var mıydı?
Türk kültürü, tarih boyunca çeşitli inanç sistemlerinin etkisi altında kalsa da genellikle doğa kültüyle ve hayvan sembolizmiyle ön plana çıkmıştır. Özellikle geyik, kurt, kartal ve at gibi hayvanların Türk sembolizmindeki yeri önemlidir. Öyle ki, hayvan sembolizmi etrafında şekillenen çeşitli pratiklere dayanarak bazı araştırmacılar eski Türklerdeki belirli inançların ve uygulamaların totemizm ile benzerlik gösterdiği ileri sürmüştür.
Ancak Türkologlar, halkbilimciler ve tarihçiler arasında bu konuda henüz bir fikir birliği oluşmamıştır. Bazı araştırmacılar Türklerin totemizme benzer inançlara sahip olabileceğini savunurken bazıları da bunun tam aksini düşünmektedir. Bu nedenle Türk kültüründe totemistik inançların var olup olmadığı halen tartışılan bir konudur. Ancak şu an için eski Türklerdeki güçlü hayvan sembolizmin tam olarak totemizmle ilişkili olduğuna yönelik bilimsel bir kanıtın olmadığı söylenebilir. Tartışmalar, daha çok hipotezler üzerinden ilerlemektedir.
- “The Elementary Forms of Religious Life”, Émile DURKHEIM, Oxford University Press, ISBN: 9780199540129^
- “The Golden Bough: A Study of Magic and Religion”, James George FRAZER, Suzeteo Enterprises, ISBN: 9781645940210^
- “Totemism of the Peoples of Altai Origin”, Kuljamal Tologonovna DJAMANKULOVA, Religion and State in the Altaic World, De Gruyter, 2022. 59-64^
- “Beyond Nature and Culture”, Philippe DESCOLA, University of Chicago Press, ISBN: 9780226144450^
- “Primitive Mentality”, Lucien LÉVY-BRUHL, Alpha Editions, 978-9354151521^
- “Culture and Communication: The Logic by which Symbols Are Connected”, Edmund LEACH, Cambridge University Press, ISBN: 9780521290524^
- “Animal Animism: Evolutionary Roots of Religious Behavior” Stewart GUTHRIE, 2002^