Sanat nedir? Sanat “uygarlığın imzası”dır, demiş İrlandalı eleştirmen ve oyun yazarı Bernard Shaw. Peki gerçekten de sanatsal yetenek, modern insanı diğer türlerden ayıran temel niteliklerden biri olarak değerlendirilebilir mi? Bunun için önce sanat kavramından ne anlamamız gerektiğine değinmek gerek.
Sanat Nedir? Sanat ve Hayal Gücü
Sanat felsefesinde en çok tartışılan sorulardan biri, belki de sanatın ne olduğunun ta kendisi. Antik Yunan’dan bu yana sanat, pek çok düşünür tarafından farklı şekillerde tanımlanmış ve yorumlanmıştır. Kimilerine göre sanat gerçekliğin bir taklidinden ibaretken kimilerine göre de gerçeklikten daha gerçektir.
Britannica Ansiklopedisi’ne göre sanat, yetenek ya da hayal gücünün kullanıldığı bir ifade biçimidir.1 Bu tanımda “hayal gücü”nün altını çizmek gerek.
Hayal gücü, ilkel düzeyde tüm arkaik insan türlerinde görülen zihinsel bir süreçtir. İnsan iletişiminde dönüm noktası olması ise Orta Paleolitik sonları ile Üst Paleolitik başlarına denk gelmektedir. Günümüzden yaklaşık 70.000 yıl önce başlayan bu süreç Bilişsel Devrim olarak adlandırılır. Bilim insanları, Bilişsel Devrim’e neyin neden olduğuna henüz emin değiller.2
Bilişsel Devrimin Ayak Sesleri
Bilişsel Devrim’e giden yolda ilk adımın memelilerde REM uykusunun gelişmesiyle, yani rüyaların evrilmesiyle atıldığı söylenebilir. Yaklaşık 140 milyon yıl önce gerçekleşen bu gelişim,3 insanların ortaya çıkmasından 137.7 milyon yıl önceye denk gelmektedir.
Bu süreçte memeliler amodal tamamlama, spontan içgörü gibi önemli kazanımlar elde etse de prefrontal analiz yeteneği Pliyosen sonlarına doğru, yalnızca homininlerde gelişmiştir.4
Pliyosen: 5.33 milyon yıl önce başlayıp 2.58 milyon yıl önce sona eren jeolojik devir.
Bu aşamada fonksiyonel taş materyallerin günlük yaşama sokulması hız kazanmıştır. El becerilerini geliştiren insan, beynini kullanarak diğer türlere hükmedeceğinin ilk sinyallerini vermiştir.
Prefrontal Korteks: Beyindeki frontal lobun ön kısmını kaplayan bölgenin adıdır. Alnın hemen arkasında yer alır. Beynin karar verme, planlama, karşılaştırma ve soyut düşünme gibi işlevlerinde önemli bir yere sahiptir. Bazı bölümleri erken memelilerde oluşmakla birlikte ilk tanecikli prefrontal korteks alanları ya erken primatlarda ya da primatlardan hemen önce ortaya çıkmıştır.5 Bu bölge, diğer türlere göre toplam beyin hacmine oranla en çok insanlarda gelişmiştir.
Sanata giden yolda soyut ve simgesel düşünebilme yeteneğinin önemi yadsınamaz. Soyut sanat ve dışavurumcu ekolden Wassily Kandinsky, yaratıcılığın soyutlayıcı bir zeka süzgecinden geçerek geliştiğini söylemiştir. Bu bağlamda sanata giden yolun soyut ve simgesel düşünme yeteneğinden geçtiği söylenebilir. Simgesel düşünme yaratıcılığın, yaratıcılık ise sanatın yolunu açmıştır.
Simgesel düşünmenin günümüzden yaklaşık 130.000 yıl önce oluştuğu düşünülmektedir.6
Paleolitik Sanatın İlk Örnekleri
3.3 milyon yıl önce7 ilk taş aletlerin ortaya çıkmasıyla başlayıp, 11.700 yıl önce8 Son Buzul Çağı’nın sona ermesiyle biten dönem Paleolitik olarak adlandırılır.
Paleolitik dönem sanatı incelenirken genellikle arkeoloji, paleoantropoloji, paleopsikoloji ve sanat felsefesinden yararlanılır. Ancak sanat, doğası gereği objektif bir kavram olmadığı için Paleolitik sanatında net bir “ilk eser” yoktur.
Bir diğer zorluk ise Paleolitik’teki çizimleri oluşturanların ne düşündüğünü bilememizdir. Bu çizimler gerçekten sanatsal bir amaç doğrultusunda mı oluşturulmuştu? Bu konudaki görüşler temel olarak üç başlık altında toplanabilir:
1. Çizimler alelade oluşturulmuştur. Bu nedenle sanat eseri niteliği taşımamaktadır.
2. Çizimler dönemin zor koşulları dikkate alındığında alelade oluşturulmuş olamaz. Dolayısıyla sanat eseri niteliği taşıyabilirler.
3. Çizimler zor bir emek sürecinden geçse bile sanatsal sayılamayacak bir amaçla (işaret, ideogram, piktogram, damga, vs.) oluşturulmuş olabilir.
Spekülasyona açık bir konu olduğu için görüşler çoğaltılabilir. Esasında benzer görüşler yalnızca Alt ve Orta Paleolitik için değil, genel olarak pek çok prehistorik buluntu için ileri sürülebilir niteliktedir. Bu nedenle aşağıdaki örneklerin tamamı, kesin bir sanat eserinden ziyade, sanatsal ifadenin erken biçimleri olarak değerlendirilmelidir. Örnekler, Alt ve Orta Paleolitik’le sınırlanmıştır.
Homo Erectus Deniz Tarağı
(Trinil, Endonezya | ~500.000 Yıl Önce)
Wikimedia ©️CC BY-SA 3.0
Hollandalı jeolog ve paleoantropolog Eugène Dubois tarafından 1890’larda Endonezya’daki bir kazı sırasında Homo erectus kalıntılarıyla birlikte bulunmuştur. Uzun yıllardır, diğer buluntularla birlikte, müzede saklanan deniz tarağının üzerindeki çizgiler 100 yıldan uzun bir süredir fark edilmemiştir. Çünkü çizgiler ilk bakışta fark edilemeyecek kadar soluktu, yalnızca ışık belirli bir açıdan vurunca belirginleşiyordu. Ancak 2007’de bir doktora öğrencisi olan Stephen Munro’nun çizgileri farketmesiyle hemen incelemeler başlatılmıştır.9
Yapılan analizler sonucu çizgilerin 430.000 ila 540.000 yıl önce oluşturulduğu tespit edilmiştir.10 Bu, Homo sapiens‘in ortaya çıkmasından yaklaşık 200.000 ila 300.000 yıl öncesine denk gelmektedir.
Çizgiler, heyecanla birlikte tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bir tarafta bunu sanat olarak yorumlayanlar, diğer tarafta ise buna şiddetle karşı çıkanlar… Ve her iki tarafta da yer almayan şüpheciler…
Çizgilerin ne amaçla oluşturulduğu bilinmiyor. Dolayısıyla pek çok farklı senaryo söz konusu. Bu da, çizgilerin sanat olarak yorumlanıp yorumlanamayacağına dair kısır döngünün en önemli nedeni aslında.
Kartal Pençelerinden Takı
(Krapina, Hırvatistan | ~130.000 Yıl Önce)
Hırvatistan’da Neandertallerden kalma bir sit alanında keşfedilen kartal pençeleri, günümüzden yaklaşık 130.000 yıl önceye tarihlenmiştir. 2014’te yapılan bir araştırma, kartal pençelerinin bir bilezik ya da kolye gibi takı olarak kullanıldığını ortaya koymuştur.11
Pek çok antropolog, Neandertallerin sembolik düşünme yeteneğinden yoksun olduğunu düşünmekte. Bu nedenle söz konusu pençeler, sanat tarihi kadar paleoantropoloji açısından da önem taşımakta. Pençelerin ait olduğu zaman dilimi, Alan Barnard’ın bahsettiği sembolik düşünmenin ortaya çıkışıyla hemen hemen aynı tarihe denk gelmekte.
Pençelerle ilgili olarak ileri sürülen görüşlerden biri, Neandertallerin bu davranışı modern insanlardan kopyaladığı yönündeydi. Ancak Kansas Üniversitesinden biyoantropolog David W. Frayer bu görüşe şöyle karşı çıkıyor:
“Krapina’daki sit alanında Mousterian aletleri ve Neandertallerden başka bir şey yok. Ayrıca modern insanlar, pençelerin kullanılmasından yaklaşık 100.000 yıl sonra bile bölgede değildiler, bu nedenle Neandertaller onları modernlerden kopyalamış olamaz, elbette kâhin değillerse.” (14 Ekim 2022 – ULUKAYIN)
Pençelerin bir ipe geçirilerek bilezik ya da kolye gibi kullanıldığı bilinse de kesin amacın ne olduğu net değil. Akla ilk gelen, günümüzdeki takılar gibi süs amacıyla kullanıldıkları. Ancak Neandertal insanının böyle bir kaygısı olabilir miydi? Yoksa romantizmi bir kenara bırakıp ritüel ya da statü gibi olasılıkları da değerlendirmeli miyiz?
La Roche-Cotard Maskesi
(Indre-et-Loire, Fransa | ~75.000 Yıl Önce)
1975 yılında, La Roche-Cotard adındaki bir mağaranın girişinde bulunmuştur. Neandertallerden kaldığı düşünülmektedir. Görünümü bir yüzü andırdığı için bazı arkeologlar onu bir maske olarak yorumlamıştır. Ancak pek çok bilim insanı, bu objenin jeolojik süreçler sonucu tesadüfen oluştuğuna inanıyor ve herhangi bir Neandertal müdahalesine kuşkuyla yaklaşıyor.
La Roche-Cotard Maskesi, esasında bir çakmak taşıdır. Taşın içindeki boşluktan içeri ittirilen ve gözleri temsil eden obje ise bir kemik parçasıdır. Yapılan ilk radyokarbon testiyle maskenin 33.000 yıllık olduğu düşünülüyordu, ancak son yapılan OSL testiyle yaklaşık 75.000 yıl önceden kaldığı anlaşıldı.12
Paleolitik arkeolojisi profesörü Paul Pettitt, maskenin yaşıyla ilgili olarak şunları söyledi:
“Maskeyi kapsayan katmanın yeni yaşında bana göre bir sorun yok, ancak tarihle ilişkili hatanın (+/-) iki değil bir standart sapmada açıklandığını varsayarsak, bu katmanın yaş aralığı 69.000 ile 81.000 arasında herhangi bir yerde diyebiliriz, yani mutlaka 75.000 olması gerekmiyor.” (17 Ekim 2022 – ULUKAYIN)
Paul Pettitt, söz konusu objeyi bir sanat eseri olarak görebilmek için ikna olmadığını ve yeni tarihin hiçbir şeyi değiştirmediği belirtti.
Blombos Mağarası
(Western Cape, Güney Afrika | ~73.000 Yıl Önce)
Afrika’nın güney ucunda bulunan Blombos Mağarası’nda ilk kazılar 1991’de yapılmıştır. Günümüzden 100.000 ila 70.000 yıl önce ve günümüzden 2000 ila 300 yıl önce dönem dönem insanlar tarafından işgal edilen mağarada yedi ana yerleşim evresi tespit edilmiştir.13
Blombos Mağarası’nı prehistorik sanat açısından önemli kılan, 2011 yılında şans eseri bulunan bir kaya parçasıdır. Çapraz kırmızı çizgilerden oluşan desenin bilinçli bir el tarafından çizildiği ilk görüşte belli oluyordu.
Yedi yıl süren detaylı analizlerden sonra desenlerin yaklaşık 73.000 yıl önce çizildiği anlaşıldı. Bu, Avrupa’daki en eski Homo sapiens çizimlerinden yaklaşık 30.000 yıl öncesi demekti. Bordeaux Üniversitesinden Francesco d’Errico desenleri, insanlık tarihinde (Homo sapiens) bilinen ilk çizimler olarak yorumladı.14
Desenleri çizen kişinin ne düşündüğünü ya da ne amaçladığını bilmiyoruz. Ancak insanlığın sembol kullanımının kökenine yönelik yeni fikirler edinmemize katkı sağladığı aşikâr.
Maltravieso Mağarası
(Cáceres, İspanya | ~66.700 Yıl Önce)
Orta Paleolitik‘teki yerleşim yerlerinden biri olan Maltravieso Mağarası 1951’de keşfedilmiştir. Neandertaller tarafından kullanılan mağarada yapılan uranyum-toryum testi, mağaradaki el şablonunun en az 66.700 yaşında olduğunu ortaya koymuştur. Bu haber, pek çok dergide ve internet sitesinde “Neandertallerin sanat yaptığı kanıtlandı” başlığıyla duyurulmuştur. Çünkü el izlerinin yapıldığı tarihlerde Homo sapiens‘in İspanya’ya ulaşmasına en az 20.000 yıl daha vardı.15
Maltravieso dışında La Pasiega ve Ardales’deki mağaralarda da en az 64.000 yaşında kırmızı motifler bulunmuştur. Motiflerin bazıları gün ışığının ulaşamayacağı kadar derinlerdeydi. Bu, motifleri yapanların hem kırmızı pigment hazırlaması hem de ışık için ateş yakması ya da ateşi oraya kadar taşıması gerektiği anlamına geliyordu. Dolayısıyla bu motifler, kesinlikle alelade çizilmiş boş zaman uğraşından ibaret değildi; bugüne dek genellikle kaba ve vahşi bir şekilde betimlenen Neandertallerin, sanat yapma yetisine sahip olduğunu gösteriyordu.
Maltravieso, La Pasiega ve Ardales mağaralarındaki motifler, Neandertallerin sembol kullanma ve soyut düşünme yeteneğine sahip olduğunu kanıtlıyor mu? Lizbon Üniversitesi’nden Prof. João Zilhão’ya göre evet:
“Minimum yaşları göz önüne alındığında, bu mağaralardaki motifler Neandertaller tarafından yapılmış olmalı. Motifler; noktalar, boya sıçramaları ve el şablonları gibi soyut ve sembolik öğelerden oluşuyor. Bu iki öncülden, Neandertallerin sembol kullanma ve soyut düşünme yeteneğine sahip olduğu sonucunu çıkarabiliriz. En azından Aristoteles’in böyle yapacağına inanıyorum.“
Peki soyut düşünme yeteneği olmayan bir tür böyle çizimler yapabilir mi?
“Böyle bir türe örnek verebilirseniz, bunu kabul edeceğim. Verebilir misiniz? Şahsen ben, şimdiye dek bir tane bile bulamadım.”
Soyut düşünme yeteneğine sahip bir türün, bunu kanıtlamak için arkasında daha fazla çizim ya da obje bırakmış olması gerekmez miydi?
“Evet. Ve Neandertaller, zaten vücut boyama ve kişisel süs eşyalarına dair (kemik, diş, yumuşakça kabuğu ve fosillerden yapılmış kolyeler gibi) başka örnekler de bıraktılar. Minimum 64.000 yaşında olan bu motifler Güneybatı Avrupa’daki birçok mağarada mevcut. Hatta daha da yaşlı olabilirler. Uranyum-Toryum yöntemini kullanırken, resimlerin üzerinde büyüyen karbonat birikimlerini tarihlendirdiğimizi unutmayın. Bu birikimin yaşı, altındaki eser için minimum bir yaş sağlar. Ancak eserin icrası ile söz konusu birikimin, eser üzerinde büyümeye başladığı an arasında ne kadar zaman geçtiğini söylemez. Bu nedenle, diyelim ki 24.000 yıl öncesine tarihlenen kalsitin altında bulunan bir kırmızı noktanın, aslında, diyelim ki 64.000 yıl öncesine tarihlenen kalsit altında bulunan başka bir noktadan daha eski olması mümkündür.
İspanya’daki mağaralarla, Neandertallerin mağara ressamları olduklarını kanıtlamak mümkün. Ayrıca bu mağaraların, Neandertallerin resim yaptıkları tek mağaralar olduğunu düşünmek için hiçbir nedenimiz yok. Her halükarda, belirli bir yeteneğe sahip olduğunu kanıtlamak için birden fazla örneğine neden ihtiyaç duyasınız ki? Bir tane yeterli olmaz mı? Örneğin çoğu çocuk okuma ve yazmayı daha sonraki yaşlarda öğreniyor olsa bile beş yaşında bir çocuğun okuma ve yazmayı öğrendiğini gözlemlemek, aslında beş yaşındaki çocukların da okuma ve yazma yeteneğine sahip olduğunu gösterir. Doğru mu?” (17 Ekim 2022 – ULUKAYIN)
Oyulmuş Geyik Kemiği
(Aşağı Saksonya, Almanya | ~51.000 Yıl Önce)
Bilim insanları 2021 ortalarında, Harz Dağları’ndaki bir mağarada oyulmuş bir geyik kemiğinin keşfedildiğini duyurdu. Radyokarbon testiyle kemiğin yaklaşık 51.000 yaşında olduğu tespit edildi. Bu, kemiğin Neandertaller tarafından oyulduğu anlamına geliyordu. Çünkü Homo sapiens‘in bu bölgede yayılmasına en az 10.000 ila 20.000 yıl vardı.
Peki kemiğin üzerindeki oymaları Neandertallerin yaptığı kesin mi? Kemik, modern insanlarla kurulan olası bir erken temasın sonucu gasp edilmiş olabilir mi? Londra Doğa Tarihi Müzesi, Yer Bilimleri Departmanı’ndan Dr. Silvia Bello:
“Makalenin yazarları, oymanın Neandertaller tarafından yapıldığını söylüyor. Arkeolojik bağlam göz önüne alındığında durumun böyle olduğuna inanıyorum. Neandertallerin onu modern insanlardan aldığından kuşkuluyum, çünkü bu popülasyonun bu noktada modern insanla temas halinde olması pek olası değil.” (17 Ekim 2022 – ULUKAYIN)
Kemik üzerinde yapılan analizler, kemiğin önce yumuşatıldığını daha sonra oyulduğunu gösteriyor. 51.000 yıl önce bunu yapmanın en pratik yolu, muhtemelen kemiği kaynatmaktı.16
Kemiğin bulunduğu Einhornhöhle adındaki mağaranın 130.000 yıl önceden itibaren Neandertaller tarafından mesken edildiği bilinmektedir. Neandertallere atfedilen “sanat” eserleri genellikle Güney Avrupa’da bulunduğu için bu keşif prehistorik sanat açısından önemli bir yer teşkil etmektedir.
Alt ve Orta Paleolitik Sonrası Sanat
Orta Paleolitik‘in MÖ 40.000’lerde sona ermesiyle, Üst Paleolitik başlar. Üst Paleolitik başlarında Neandertaller yeryüzünden silinmiş ve Homo sapiens‘in kesin egemenliği başlamıştır.
Üst Paleolitik’teki sanat eserleri daha çok gravür, kaya resimleri ve kadın figürinlerinden oluşur. Bu dönemdeki eserlerin, öncekilere göre çok daha zengin ve komplike olmasının en önemli nedeni Homo sapiens‘teki Bilişsel Devrim’dir.
Avcı-toplayıcı bir yaşam süren insanoğlu, “uygarlığın imzası”nı mağara duvarlarına çizdiği hayvansal figürlerle atmış ve doğanın, nasıl bir bakış açısıyla değerlendirildiğini tüm çıplaklığıyla gözler önüne sermiştir.
- “the arts“, Britannica, The Editors of Encyclopaedia, Encyclopedia Britannica, 15.02.2018[↩]
- “Sapiens: A Brief History of Humankind”, Yuval Noah HARARI, Harper Collins USA, ISBN: 978-0062316097[↩]
- “REM Sleep and Dreaming: Towards a Theory of Protoconsciousness”, J. Allan HOBSON, Nature, 01.10.2009[↩]
- “Neuroscience of Imagination and Implications for Human Evolution”, Andrey VYSHEDSKIY, Boston University, Curr Neurobiol 2019; 10(2): 89-109[↩]
- “Evolution of Prefrontal Cortex“, T.M. PREUSS & S.P. WISE, Neuropsychopharmacol. 47, 3–19, 2022[↩]
- “Genesis of Symbolic Thought”, Alan BARNARD, Cambridge University Press, ISBN: 978-1107025691[↩]
- “Oldest stone tools pre-date earliest humans“, Rebecca MORELLE, Science Correspondent, BBC News, 20.05.2015[↩]
- “Climate Evolution During the Late Glacial and the Holocene“, Aurel PERŞOIU, Landform Dynamics and Evolution in Romania, 57-66, 2017[↩]
- “Shell ‘art’ made 300,000 years before humans evolved“, Catherine BRAHIC, NewScientist, 03.12.2014[↩]
- “Homo erectus at Trinil on Java used shells for tool production and engraving“, Josephine C. A. JOORDENS, Francesco d’ERRICO, Wil ROEBROEKS, Nature 518, 228–231, 2015[↩]
- “Evidence for Neandertal Jewelry: Modified White-Tailed Eagle Claws at Krapina“, Davorka RADOVČIĆ, Ankica Oros SRŠEN, Jakov RADOVČIĆ, David W. FRAYER, 2015[↩]
- “Nouvelle datation du « masque » de La Roche-Cotard (Langeais, Indre-et-Loire, France)“, Jean-Claude MARQUET, Michel LORBLANCHET, Christine OBERLIN, Edit THAMO-BOZSO and Thierry AUBRY, 2016[↩]
- Nel TH, Henshilwood CS (2016) “The Small Mammal Sequence from the c. 76 – 72 ka Still Bay Levels at Blombos Cave, South Africa – Taphonomic and Palaeoecological Implications for Human Behaviour” PLoS ONE 11(8): e0159817[↩]
- “Earliest known drawing found on rock in South African cave“, Ian SAMPLE, The Guardian, 12.09.2018[↩]
- “It’s Official: Neanderthals Created Art“, Alistair PIKE & Chris STANDISH, SAPIENS, 28.05.2018[↩]
- “Beautiful Bone Carving From 51,000 Years Ago Is Changing Our View of Neanderthals“, Conor FEEHLY, Science Alert, 05.07.2021[↩]