De impact van de opwarming van de aarde op de menselijke gezondheid is in onze moderne tijd een dringende en urgente zorg geworden. Met de opeenhoping van broeikasgassen in de atmosfeer van de aarde stijgen de temperaturen, wat resulteert in een groot aantal nadelige effecten op het menselijk welzijn. Deze brede gevolgen, die zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid omvatten, vragen om snelle actie om de grote uitdagingen die de gevolgen van de opwarming van de aarde voor de menselijke gezondheid met zich meebrengen, te verzachten en aan te pakken.
Opwarming van de aarde en menselijke gezondheid
De relatie tussen de opwarming van de aarde en de menselijke gezondheid is complex en komt voort uit zowel directe als indirecte mechanismen. De directe impact van de opwarming van de aarde op de gezondheid van de mens blijkt uit hittegerelateerde ziekten en sterfgevallen. Naarmate de temperatuur stijgt, lopen individuen een verhoogd risico op hitte-uitputting, zonnesteek en andere hittegerelateerde aandoeningen. Langdurige blootstelling aan extreme hitte kan ernstige gevolgen hebben voor de gezondheid, met name voor kwetsbare bevolkingsgroepen zoals ouderen, kinderen en mensen met reeds bestaande medische aandoeningen.
Indirect verergert de opwarming van de aarde de frequentie en intensiteit van natuurrampen, waaronder orkanen, overstromingen en bosbranden. Deze gebeurtenissen leiden niet alleen tot direct lichamelijk letsel, maar hebben ook gevolgen voor de gezondheid op de lange termijn. Ontheemding, verlies van infrastructuur en verstoorde toegang tot gezondheidszorg dragen bij aan de verspreiding van ziekten, ondervoeding en geestelijke gezondheidsproblemen onder de getroffen bevolkingsgroepen. Bovendien kunnen gewijzigde weerpatronen leiden tot veranderingen in de verspreiding van infectieziekten, met gevolgen voor de wereldwijde ziektelast.
Hittegerelateerde ziekten en sterfgevallen
De toenemende wereldwijde temperaturen die verband houden met klimaatverandering vormen een aanzienlijke bedreiging voor de menselijke gezondheid, vooral in regio’s die al te maken hebben met hoge omgevingstemperaturen. Hittegerelateerde ziekten en sterfgevallen nemen toe naarmate de frequentie, duur en intensiteit van hittegolven toenemen. Hittegolven treden op wanneer de temperatuur aanzienlijk hoger is dan het gemiddelde voor een specifieke locatie en gedurende een langere periode aanhoudt, vaak gepaard gaand met een hoge luchtvochtigheid.
Tijdens hittegolven zijn individuen vatbaar voor hitte-uitputting, gekenmerkt door symptomen zoals zwaar zweten, snelle pols en vermoeidheid. Als hitte-uitputting niet snel wordt aangepakt, kan dit leiden tot een zonnesteek, een levensbedreigende aandoening die wordt gekenmerkt door een hoge lichaamstemperatuur, een veranderde mentale toestand en mogelijke orgaanschade. Ouderen, baby’s, buitenwerkers en personen met chronische medische aandoeningen lopen een verhoogde kwetsbaarheid voor hittegerelateerde ziekten.
Personen die risico lopen, moeten vermijden om naar buiten te gaan tussen 11.00 uur en 17.00 uur op zonnige dagen wanneer de temperatuur hoger is dan 30ºC, en tussen 10.00 uur en 18.00 uur op zonnige dagen wanneer de temperatuur hoger is dan 40ºC. Als ze naar buiten moeten, moeten ze directe blootstelling aan zonlicht vermijden.
Om de nadelige gezondheidseffecten van stijgende temperaturen te verzachten, zijn proactieve maatregelen nodig, zoals bewustmakingscampagnes, waarschuwingssystemen voor hittegolven, toegang tot koele schuilplaatsen en voldoende hydratatie. Volgens wetenschappers kan de implementatie van hittegolfbeheersplannen, samen met stedenbouwkundige strategieën die prioriteit geven aan groene ruimten en warmtereducerende infrastructuur, de last van hittegerelateerde ziekten helpen verlichten en de menselijke gezondheid beschermen.
Tussen 30 mei en 4 september 2022 is vastgesteld dat ten minste 61.672 mensen in Europa zijn omgekomen als gevolg van extreme hitte.1 Portugal, Spanje, Italië, Griekenland, Turkije, Cyprus en Malta behoren tot de landen in de hoogste risicogroep.
De impact van de opwarming van de aarde op natuurrampen
De opwarming van de aarde beïnvloedt weerpatronen, wat leidt tot een hogere frequentie en ernst van natuurrampen. Stijgende temperaturen dragen bij aan de intensivering van orkanen, stormen en cyclonen, die aanzienlijke risico’s voor de menselijke gezondheid met zich meebrengen. De impact van deze rampen reikt verder dan direct lichamelijk letsel en omvat ook indirecte gezondheidseffecten als gevolg van infrastructuurschade, ontheemding van de bevolking en gecompromitteerde toegang tot gezondheidszorg en essentiële diensten.
In de nasleep van natuurrampen worden getroffen gemeenschappen vaak geconfronteerd met een reeks gezondheidsuitdagingen. Verontreiniging van waterbronnen, verstoring van sanitaire systemen en de mogelijkheid van uitbraken van ziekten dragen bij tot een daling van de algemene gezondheidsnormen. Beperkte toegang tot medische faciliteiten, medicijnen en geestelijke gezondheidszorg verergert de situatie nog meer, vooral in omgevingen met weinig middelen.
Adaptieve maatregelen gericht op het verminderen van de gezondheidsgevolgen van veranderende weerpatronen omvatten rampenparaatheid en responsstrategieën. Verbeterde systemen voor vroegtijdige waarschuwing, effectieve evacuatieplannen en veerkrachtige infrastructuur kunnen het vermogen om natuurrampen te weerstaan en te herstellen vergroten. Bovendien zijn het opnemen van gezondheidsoverwegingen in het beleid ter vermindering van het risico op rampen en het waarborgen van billijke toegang tot gezondheidsdiensten cruciale stappen om de impact op de menselijke gezondheid tot een minimum te beperken.
Voedsel- en wateronzekerheid
De opwarming van de aarde verstoort landbouwsystemen en verergert de voedsel- en wateronzekerheid, met aanzienlijke gevolgen voor de menselijke gezondheid. Veranderingen in temperatuur- en neerslagpatronen beïnvloeden de oogstopbrengsten, veranderen de verspreiding van ziekten en plagen en brengen de beschikbaarheid en kwaliteit van waterbronnen in gevaar. Deze factoren, in combinatie met bevolkingsgroei, kunnen leiden tot voedseltekorten, ondervoeding en een verhoogd risico op door water overgedragen ziekten.
Stijgende temperaturen kunnen de productiviteit van gewassen verminderen en de voedingswaarde van voedsel aantasten, wat leidt tot onvoldoende inname van essentiële voedingsstoffen. Veranderingen in neerslagpatronen kunnen leiden tot droogtes of overstromingen, waardoor de productiviteit van de landbouw wordt aangetast en de beschikbaarheid van veilig drinkwater in het gedrang komt. Onvoldoende toegang tot voedzaam voedsel en schoon water draagt bij aan ondervoeding, een verzwakt immuunsysteem en een verhoogde vatbaarheid voor ziekten zoals diarree, cholera en door vectoren overgedragen ziekten.
Luchtvervuiling: de stille moordenaar versterkt door de opwarming van de aarde
De opwarming van de aarde verergert het probleem van luchtverontreiniging en vormt een ernstige bedreiging voor de menselijke gezondheid. Naarmate de temperatuur stijgt, worden bepaalde chemische reacties intenser, wat resulteert in verhoogde niveaus van ozon op leefniveau en de vorming van schadelijke verontreinigende stoffen zoals fijnstof (PM), stikstofoxiden (NOx) en vluchtige organische stoffen (VOC’s). Blootstelling aan deze verontreinigende stoffen is in verband gebracht met luchtwegaandoeningen, cardiovasculaire aandoeningen en zelfs vroegtijdig overlijden.
Fijn stof, bestaande uit kleine deeltjes die in de lucht zweven, kan diep in het ademhalingssysteem doordringen en ontstekingen en ademhalingsproblemen veroorzaken. Langdurige blootstelling aan verhoogde niveaus van PM is in verband gebracht met een verhoogd risico op longkanker, chronische obstructieve longziekte (COPD) en astma. Bovendien kan ozon op leefniveau, gevormd door de interactie van zonlicht met NOx en VOC’s, ademnood veroorzaken en reeds bestaande ademhalingsproblemen verergeren.
Kwetsbare bevolkingsgroepen, waaronder kinderen, ouderen en personen met ademhalings- en hart- en vaatziekten, zijn bijzonder gevoelig voor de gezondheidseffecten van luchtverontreiniging. Om dit complexe probleem aan te pakken, is een veelzijdige aanpak vereist, waaronder strengere emissiecontroles, verbeterde stadsplanning om de blootstelling aan bronnen van vervuiling te verminderen en de bevordering van schone energiealternatieven. Robuuste monitoringsystemen voor de luchtkwaliteit en bewustmakingscampagnes zijn essentiële componenten bij het verminderen van de gezondheidsrisico’s die verband houden met luchtverontreiniging.
Verspreiding van door vectoren overgedragen ziekten
Door vectoren overgedragen ziekten, overgedragen door organismen zoals muggen, teken en vlooien, omvatten onder andere malaria, knokkelkoorts, het zikavirus, de ziekte van Lyme en chikungunya. Veranderende klimatologische omstandigheden, zoals hogere temperaturen en gewijzigde neerslagpatronen, beïnvloeden de verspreiding, overvloed en gedrag van ziektedragende vectoren, wat leidt tot de opkomst van deze ziekten in nieuwe regio’s.
Warmere temperaturen versnellen de voortplantings- en voedingscycli van vectoren, wat resulteert in grotere populaties en langere transmissieseizoenen. Veranderingen in neerslagpatronen creëren broedplaatsen voor muggen en andere ziektevectoren, waardoor hun verspreiding wordt vergemakkelijkt. Deze verschuivingen in vectorecologie, gekoppeld aan wereldwijde reizen en handel, dragen bij aan de geografische verspreiding van door vectoren overgedragen ziekten, waardoor voorheen onaangetaste bevolkingsgroepen worden blootgesteld aan nieuwe gezondheidsrisico’s.
Gevolgen voor de geestelijke gezondheid: de psychologische tol van klimaatverandering
De gevolgen van klimaatverandering voor de geestelijke gezondheid zijn ingewikkeld en veelzijdig, vaak verweven met reeds bestaande kwetsbaarheden en sociaaleconomische factoren. Bepaalde bevolkingsgroepen, met name degenen die in armoede of gemarginaliseerde gemeenschappen leven, worden gevoeliger voor de gevolgen van klimaatverandering voor de geestelijke gezondheid. Het verlies van huizen, de vernietiging van gemeenschapsinfrastructuur en de desintegratie van sociale steunnetwerken verergeren de toch al zware psychologische belasting, wat bijdraagt aan het ontstaan van blijvende psychische problemen die lang na de eerste impact blijven bestaan.
Een van de belangrijkste psychologische effecten van klimaatverandering is een overweldigend gevoel van stress en angst. De constante dreiging van extreme weersomstandigheden, zoals orkanen, overstromingen en bosbranden, eist zijn tol van individuen die worstelen met de onzekerheid en angst die met deze gebeurtenissen gepaard gaan. Getuige zijn van de vernietiging van huizen, natuurlijke landschappen en gemeenschappen versterkt gevoelens van hulpeloosheid, wat leidt tot een verhoogd risico op het ontwikkelen van angststoornissen.
Depressie is een ander veel voorkomend gevolg voor de geestelijke gezondheid dat verband houdt met klimaatverandering. Het verlies van dierbare omgevingen en middelen van bestaan, in combinatie met het diepe verdriet en de rouw die met dergelijke verliezen gepaard gaat, kan diepgewortelde gevoelens van verdriet en hopeloosheid oproepen. De psychologische impact van door klimaatverandering veroorzaakte rampen kan worden vergeleken met die van een langdurige periode van rouw, omdat individuen niet alleen rouwen om de tastbare verliezen, maar ook om de achteruitgang van de natuurlijke wereld die hen dierbaar is.
Posttraumatische stressstoornis (PTSS) is nog een andere psychische aandoening die wordt verergerd door klimaatverandering. Overlevenden van extreme weersomstandigheden, zoals orkanen of overstromingen, ervaren vaak opdringerige herinneringen, flashbacks, nachtmerries en hyperarousal-symptomen die verband houden met de traumatische gebeurtenis. De langdurige psychologische gevolgen van dergelijke ervaringen kunnen het dagelijks functioneren verstoren en de kwaliteit van leven van de getroffenen aanzienlijk aantasten.
Bovendien valt de geestelijke gezondheidslast van klimaatverandering onevenredig zwaar op kwetsbare bevolkingsgroepen, waardoor de bestaande ongelijkheden toenemen. Gemarginaliseerde gemeenschappen hebben vaak te maken met meerdere stressoren, waaronder onvoldoende toegang tot middelen, sociaaleconomische ongelijkheden en een beperkte infrastructuur voor gezondheidszorg. In combinatie met de ontwrichtende effecten van klimaatverandering verergeren deze factoren de uitdagingen op het gebied van de geestelijke gezondheid, waardoor bestaande ongelijkheden verder worden verergerd.
- Ballester, J., Quijal-Zamorano, M., Méndez Turrubiates, R.F. et al. “Heat-related mortality in Europe during the summer of 2022” Nature Medicine, 2023[↩]