Kış mevsiminin getirdiği soğuk ve uzun geceler, birçok toplulukta yeni mitolojik varlıklarla ilişkilendirilmiştir. Bu varlıkların bazıları dost canlısı ve yardımsever, bazıları ise tehlikeli ve saldırgandır. İşte dünyanın dört bir yanından kar ve kışla ilişkilendirilen sekiz mitolojik yaratık:
Amarok: Dev Kurt
Amaroq olarak da bilinen devasa bir kurtun adıdır. Alaska, Kanada ve Grönland’da yaşayan İnuitlerin mitlerinde ve masallarında yer alan en korkutucu folklorik figürlerden biridir. Boyutundan dolayı çok güçlüdür. Bu açıdan İskandinav mitolojisindeki Fenrir’i andırır ancak ondan oldukça farklıdır.
Amarok’un ilk hedefi, geceleri yalnız avlanmaya giden insanlardır. Bu nedenle avcıların korkulu rüyası da denebilir kendisine. Ancak bazı İnuit masallarında olumlu özelliklerle de anılmıştır. Bu açıdan Türk, Sibirya ve Altay efsanelerindeki kurtlara benzediği söylenebilir. Nitekim Türk, Altay ve Sibirya mitolojilerinde de kurt hem korkulan hem de saygı duyulan canlılardan biridir.
Amarok bir İnuit masalında güçsüz ve yalnız bir çocuğu, ayılarla dövüşecek kadar güçlü hâle getirir. Bir başka İnuit efsanesinde ise hasta ve zayıf ren geyiklerini yiyerek sürünün sağlıklı kalmasını sağlar.1
Bocuk: Kış Cadısı
Bocuk, Trakya halk inançlarında cadı benzeri bir doğaüstü varlığın adıdır. Kışın en soğuk günlerinde ortaya çıkarak kötülük yaptığına ve insanlara zarar verdiğine inanılır. Bazı köylerde erkek olarak anılsa da çoğunlukla kadındır.
Ocak ayında, kışın en soğuk günü olduğu düşünülen bir günde Bocuk Gecesi adıyla kutlamalar yapılır. Bocuk’un zararlarından korunmak için insanlar kabak tatlısı pişirir. Tencere diplerindeki ya da kazanlardaki isle yüzler boyanması ve beyaz çarşaflarla hayalet kılığına girilmesi en yaygın geleneklerdir. Bu uygulamalar çoğu kez Cadılar Bayramı geleneklerine benzetilir.
Sırp etnolog ve folklorist Tihomir Đorđević, 19. yüzyıl başlarında Balkanlarda yaşayan Türklerin Bocuk Gecesi kutladığını yazmıştır. Dolayısıyla bölgedeki Türkler arasında Bocuk Gecesi’nin 18. yüzyılda bile bilindiği söylenebilir.
Ancak Bocuk Gecesi geleneklerinin ilk olarak ne zaman ve nerede ortaya çıktığı bilinmemektedir. Köklerinin Orta Çağ’a dek uzandığı düşünülmektedir.
Ded Moroz ve Ayaz Ata
Ded Moroz, Slav mitolojisinde Noel Baba’ya benzeyen bir figürdür. Yeni Yıl yaklaşınca ortaya çıkar ve çocuklara hediyeler dağıtır. Genellikle uzun beyaz sakallı, mavi giyimli ve elinde sihirli bir değnekle betimlenmiştir.
Ded Moroz’un Türk folklorundaki karşılığı Ayaz Ata’dır. Açlara ve kimsesizlere yardım eden bir figür olarak anılmaktadır. Kökeni konusunda iki farklı görüş vardır. Kültürel etkileşimin bir sonucu olarak Ruslardan ödünçlendiği ya da eski Türk mitlerindeki Ayas Han’ın günümüze uyarlanmasıyla ortaya çıktığı düşünülmektedir.
Ayas Han eski Türk mitolojisinde Ay ışığından oluşan ve Ülker takımyıldızından soğuk hava üfleyerek kışı başlatan bir varlıktır.
Krampus
Avrupa folklorunda Advent dönemi Aziz Nikolaos’la birlikte sokaklarda gezen kıllı, boynuzlu ve korkunç bir yaratıktır. Bazı bölgelerde tamamen şeytanî bir şekilde betimlenirken bazı yörelerde hem şeytanî hem de muzip bir karakterdir. Aziz Nikolaos iyi çocuklara hediyeler dağıtırken Krampus yaramaz çocukları cezalandırır. Günümüzdeki geçit törenlerinde Krampus kılığına girenlerin bazıları bir değnekle izleyicileri kızdırmak amacıyla dürtebilir. Bazense bunun tam tersi olur. Özellikle küçük ve yaramaz çocuklar, cesaretlerini kanıtlamak ve muziplik yapmak amacıyla bir Krampus’u kızdırmaya çalışabilir.
Krampus’un kökeni belirsizdir ancak bazı folkloristler Krampus’un köklerinin Hristiyanlık öncesi pagan döneme dek uzandığını düşünmektedir.2
Kuzey İtalya, Güney Almanya, Doğu İsviçre, Lihtenştayn, Avusturya, Çekya, Slovenya, Hırvatistan, Slovakya ve Macaristan folklorunda yer alan bir figürken günümüzde Krampus Gecesi etkinlikleri Avrupa genelinde ve Kuzey Amerika’da artmaya devam etmektedir.
Kallikantzaros
Yunan folklorunda kışın ortaya çıktığına inanılan kötü yaratıklardır. Fiziksel özellikleri Krampus’a benzer, genellikle kıllı ve korkunç yaratıklar olarak lanse edilirler. Dünya ağacını kesmeye çalışırlar.
Diğer Balkan ülkelerinde de Kallikantzaros’a inanılmaktadır. Bulgaristan’da Karakondjul (Караконджул), Sırbistan’da Karakondžula (Караконџула) olarak bilinmektedir.
Kallikantzaros’un Türk folklorundaki karşılığı Karakoncolos’tur. Koncolos ve Congolos gibi adlarla da bilinir. Dondurucu soğukta insanları kendine çağırır ve donarak ölmelerine neden olur. Farklı efsanelere göre denizden ya da ormandan geldiğine inanılır.
Nisse
Nisse, İskandinav folklorunda Tomte olarak da bilinen, kışla ve kış gündönümüyle ilişkilendirilen mitolojik bir varlıktır. Genellikle kısa boylu ve beyaz sakallı olarak betimlenirler. Hem İskandinav edebiyatında hem de İskandinav sanatında yer alan önemli mitolojik figürlerden biridir. Günümüzde Norveç, İsveç, Danimarka ve Finlandiya’daki Noel kartpostallarının üzerinde sıklıkla Nisse ve benzeri varlıkların illüstrasyonlarına yer verilir.
Mitolojik anlatılara göre Nisseler çiftliklerde ve ahırlarda yaşarlar. Böylelikle çiftliği ve hayvanları korurlar. Tereyağlı yulaf lapasına bayılırlar. Bu nedenle çiftçiler Nisseleri kızdırmamak için onları zaman zaman yulaf lapasıyla ödüllendirirler.
Yeti
Himalaya dağlarında yaşadığına inanılan bir yaratıktır. Genellikle beyaz ya da kahverengi tüylerle kaplı maymun benzeri antropomorfik bir yaratık olarak betimlenir. Kuzey Amerika folklorundaki Bigfoot’a (Koca Ayak) benzetilir.
Yeti benzeri yaratıklara dünyanın birçok yerinde farklı adlarla inanılmıştır. Şüpheli görgü tanıklarına rağmen böyle bir yaratığın varlığına yönelik bilimsel kanıt yoktur.
Bilim insanları Yeti’yle ilgili söylencelerin, Himalayalarda yaşan iri yapılı yerel bir ayı türünden kaynaklanabileceğini düşünüyor.
Yuki-onna
Japon folklorunda “kar kadın” anlamına gelen doğaüstü bir varlığın adıdır. Genellikle beyazlar içinde, siyah saçlı, erkekleri baştan çıkarabilen güzel bir kadın olarak betimlenir. Karlı gecelerde görünür ve insanları dondurduğuna inanılır.
Yuki-onna, Japonya’nın farklı yerlerinde çok farklı şekillerde anlatılmıştır. Bazı efsanelerde, geçmişte başına gelen trajedilere öç arayan bir ruh olarak betimlenir. Buna karşın bazı efsanelerde de arkadaşlık arayan ya da lanetli varoluşundan kurtulmak için arınma arayışında olan üzgün bir figür olarak resmedilir.
- “Loup – Amarok, L’Esprit du Loup“, Larousse, consulted on December 5, 2022[↩]
- “Südtirol in Geschichte und Gegenwart”, Michael FORCHER & Hans Karl PETERLINI, Haymon Verlag, ISBN: 978-3852186368[↩]