Jeneverbes, een naaldboom van het geslacht Juniperus, is een soort die zich kan aanpassen aan vele klimaten. Daarom is het mogelijk om in veel samenlevingen enkele praktijken, mythen en volksovertuigingen over jeneverbes te vinden.
Fysieke kenmerken van jeneverbesboom
De jeneverbesboom, die gemakkelijk te onderscheiden is van zijn tegenhangers door naar zijn vruchten en bladeren te kijken, is een lid van de Cupressaceae-familie, samen met bomen zoals cipressen, thuja en sequoia. Volgens de huidige informatie wordt aangenomen dat het geslacht Juniperus ten minste 70 soorten jeneverbessen omvat.1
Veel soorten jeneverbes hebben zich verspreid over Siberië, de hoge delen van Binnen-Azië, het Tibetaanse plateau, de Kaukasus, Anatolië, Europa en Noord-Amerika, vanwege het aanpassingsvermogen aan verschillende klimaten. De vruchten zijn meestal donkerblauwachtig, hoewel ze bij sommige soorten bruinachtig of roodachtig zijn. De stam is meestal lichter van kleur in barre klimaten. Het feit dat het gemakkelijk kan worden gekweekt, zelfs in bergachtig en ruig land, heeft het belang van jeneverbes vergroot voor mensen die op grote hoogte leven.
Gebruik van jeneverbes in de prehistorie en de oudheid
Het is bekend dat jeneverbes al heel lang door mensen wordt gebruikt. Çatalhöyük, een van de Anatolische beschavingen uit het Neolithicum, bevat het oudste bewijs van het gebruik van jeneverbes als bouwmateriaal.
In Çatalhöyük, waar meer dan 8000 mensen wonen, werden de woningen betreden via de openingen op de daken. Deze openingen zorgden er ook voor dat de rook van de in huis gebrande olielampen en kachels naar buiten werd afgevoerd. Om het dak overeind te houden werden jeneverbespalen gebruikt.
Er wordt gedacht dat de jeneverbessenboom die uit de vloer van het huis oprijst een heilige of bovennatuurlijke betekenis kreeg, gezien de graven op de vloer.
In Çatalhöyük werden de doden begraven op de vloer van het huis. Het aantal skeletten dat van de vloeren van de huizen is verwijderd, ligt tussen de 8 en 30 per huishouden. Er wordt gedacht dat de lijken eerst in de open lucht werden bewaard en nadat ze in skeletten waren veranderd, in de vloer werden begraven.2
Heilige interpretaties van jeneverbes zijn te vinden in latere Anatolische beschavingen.
Jeneverbes in het oude Egypte
In het oude Egypte werd aromatische olie van jeneverbessen gebruikt tijdens mummificatie en voor het zalven van het lichaam. Tijdens de opgravingen in het graf van farao Toetanchamon zijn veel jeneverbessen gevonden.3
Het medicinale gebruik van jeneverbes in het oude Egypte dateert uit de 16e eeuw voor Christus. In het oude Egypte, waar veel geneeskrachtige planten werden geconsumeerd, werden jeneverbessen gebruikt bij mummificatie en bij de behandeling van lintwormen.
Juniper in het oude Griekenland en het oude Rome
In het oude Griekenland geloofde men dat jeneverbessen een verfrissend en lichamelijk uithoudingsvermogenverhogend effect hadden. Daarom werd jeneverbes gebruikt vóór sportactiviteiten en tijdens de Olympische Spelen.4
Jeneverbessen zijn eigenlijk de vlezige kegels van de jeneverbesboom.
De Romeinen gebruikten jeneverbes tegen slangenbeten en maagkwalen.
Mythen en volksovertuigingen over jeneverbes
Zoals vermeld in de eerste alinea, zijn er in de loop van de tijd in veel gemeenschappen verschillende gebruiken en volksopvattingen over de jeneverbesboom en jeneverbes ontstaan. De meest voorkomende onder hen is ongetwijfeld de overtuiging dat jeneverbessenwierook het kwaad op afstand houdt.
Turkse mythologie en Siberisch sjamanisme
Juniper werd beschouwd als minstens zo heilig en zuiverend als vuur in gemeenschappen van Turkse oorsprong die zich verspreidden naar de Euraziatische steppen en sjamanistische groepen die in Siberië woonden. Er werd zelfs voor gezorgd dat ze niet luid praatten, geen slechte dingen dachten of ruzie maakten met iemand in de buurt van de jeneverbessen. De jeneverbes was heilig voor veel Turken.
Volgens professor Figen Güner Dilek was het een gangbare praktijk voor Altaïsche Turken om offerdranken uit te strooien voor de geesten van de natuur, een stuk stof aan beuken- of jeneverbesbomen te binden en te bidden om de reis goed te laten verlopen.5
Het feit dat mensen tegenwoordig in veel delen van Anatolië naar de hoogten gaan om wensen te doen en stukken stof (çaput) aan jeneverbesbomen te binden, toont aan dat volksopvattingen over jeneverbes zelfs na duizenden jaren hun invloed blijven uitoefenen.
In Altaïsche Turken en Siberische Turken werd jeneverbessenwierook gebruikt om kwade wezens te zuiveren en weg te houden. Tengriste Turken geloofden dat ziekten werden veroorzaakt door boze geesten. Om deze reden kon jeneverbessenwierook in het verleden worden gebruikt voor behandeling tijdens ziekte.
Jeneverbes wierook werd niet alleen in Turken maar ook in veel gemeenschappen gebruikt om pech te zuiveren en te verdrijven. De Amerikaanse folklorist Jeremiah Curtin schreef dat Siberische sjamanen dieren met jeneverbes rookten alvorens te offeren.6 Evenzo is bekend dat sommige sjamanen hun trommels rookten met jeneverbes.7
Europese folklore
In Europa wordt jeneverbes al duizenden jaren gebruikt voor zowel medicinale doeleinden, zuivering als bescherming tegen kwaad. Het was een algemene traditie om jeneverbessenwierook te gebruiken voor zuivering, vooral in Keltische en noordelijke gemeenschappen. In het verleden konden Scandinavische gemeenschappen ook jeneverbessenwierook gebruiken in hun rituelen om te communiceren met voorouderlijke geesten.
De overtuiging dat jeneverbeswierook geneest, was wijdverbreid in heel Europa. In Schotland werd jeneverbes verbrand om te voorkomen dat dieren ziek werden en om het boze oog af te weren.8 Jean de Bourgogne, de hertog van Bourgondië, raadde het publiek aan om jeneverbestakken te verbranden en de rook in te ademen om de pest tijdens de Grote Pestepidemie niet op te lopen.
Een andere gewoonte was om jeneverbes aan de deur te hangen om het huis tegen het kwaad te beschermen.9 Sommige Italianen beschermden hun huizen door jeneverbes op plaatsen zoals deuren en ramen te hangen waar boze geesten het huis konden binnendringen, of door die plaatsen te bestoken met jeneverbes.
In sommige gebieden werd aangenomen dat de jeneverbestak op de deur heksen afschrikte. Volgens Margaret Baker geloofde men dat een heks die het huis binnen wilde komen, zich genoodzaakt zou voelen om alle blaadjes te tellen van de jeneverbestak die aan de deur hing. Omdat de heks er echter nooit zeker van was dat ze correct telde, moest ze de hele tijd opnieuw tellen. Dus de heks zou weigeren het huis binnen te gaan.10
- “A comparative analysis between SNPs and SSRs to investigate genetic variation in a juniper species (Juniperus phoenicea ssp. turbinata)“, Cristina GARCÍA, Erwan GUICHOUX & Arndt HAMPE, Tree Genetics & Genomes, Volume 14, Article number: 87, 2018[↩]
- “Anadolu Neolitik Çağ Uygarlığı”, Nazmiye MUTLUAY, Alter Yayıncılık, ISBN: 9786055465551[↩]
- “Sacred Luxuries: Fragrance, Aromatherapy, and Cosmetics in Ancient Egypt”, Lise MANNICHE, Cornell University Press, ISBN: 9780801437205[↩]
- Mohamed, W.A., Mansour, M.M.A., Salem, M.Z.M. et al. “X-ray computed tomography (CT) and ESEM-EDS investigations of unusual subfossilized juniper cones” Sci Rep 11, 22308, Year: 2021[↩]
- “Altay Türklerinde Yolculuk İle İlgili İnanışlar ve Ritüeller”, Figen Güner Dilek, Cyprus International University, Folklor/Edebiyat, Cilt: 21, Sayı: 84, 2015/4[↩]
- “A Journey in Southern Siberia”, Jeremiah CURTIN, CreateSpace, ISBN: 9781511673129[↩]
- “Tarihte Ve Bugün Şamanizm”, Abdülkadir İNAN, Altınordu Yayınları, ISBN: 6057702357[↩]
- “The Treadwell’s Book of Plant Magic”, Christina Oakley HARRINGTON, Weiser Books, ISBN: 9781578638017[↩]
- “The Complete Language of Flowers: A Definitive and Illustrated History”, S. Theresa DIETZ, Wellfleet Press, ISBN: 9781577151906[↩]
- “Discovering The Folklore of Plants”, Margaret BAKER, Shire Publications, ISBN: 9780747801788[↩]