Anadolu halk kültürünün bir parçası olan mitolojik varlıklar hem masalların hem de halk edebiyatının vazgeçilmez unsurlarıdır. Köklerini Türk, Kafkas, Yunan ve Fars kültüründen alan Anadolu folkloru zamanla kendine has çok renkli bir yapıya bürünmüş ve pek çok doğaüstü karakteri içinde barındırmıştır.
Kış Yaratığı Karakoncolos
Kışları ortaya çıktığına inanılan bir yaratıktır. Kökeni Yunan halk kültüründeki Kallikantzaros’a dayanır.1
İç Anadolu’da Koncolos ve Congolos gibi adlarla da bilinir. İnsanları çağırıp donarak ölmelerine neden olur. Farklı söylencelere göre denizden ya da ormandan geldiğine inanılır.2
Karakoncolos genellikle bedeni kıllarla kaplı bir biçimde betimlenir. Benzer şekilde Yunan söylencelerinde de kıllarla kaplı ve siyah bir biçimde betimlenmiştir.3 Bu açıdan Laz mitlerindeki Germakoçi ile benzerlik gösterir.
Kimi yörelerde Karakoncolos daha saf ve daha az zararlı bir şekilde betimlenmiştir. Doğu Karadeniz’deki kimi köylerde Karakoncolos’un zararlarından korunmak için kapı önlerine kuymak bırakıldığı söylenir. Tokat, Yozgat ve Çorum çevresinde ise pancar pişirilmesi önerilmiştir.4
Doğu Karadeniz’deki kimi yörelerde 14 Ocak’ta kutlanan Kalandar Gecesi’nde gençlerin Karakoncolos kılığına girip eğlenmesi, Karakoncolos ile ilgili söylencelerin günümüze dek ulaştığını göstermektedir.
Ayrıca bakınız: Türk ve Altay Mitlerindeki En Korkunç On Bir Varlık
Çuvaş mitlerinde yer alan Arçura adlı varlık da Karakoncolos gibi siyah ve kıllarla kaplı bir biçimde betimlenmişir. Karakoncolos’tan farklı olarak Arçura daimi olarak ormanda yaşar ve bazen dişi olarak da betimlenir.5
Dağ Adamı Germakoçi
Laz halk kültüründe dağda yaşadığına inanılan bir yaratığın adıdır. Kıllarla kaplı ve yapılı bedeni Neandertal insanlarını andırır. Bu açıdan Türk mitolojisindeki Arçura’ya da benzetilir.
Germakoçi, Lazcada “dağ adamı” anlamına gelmektedir. Gürcistan’da Oçokoçi (ოჩოკოჩი) olarak bilinir. Bazı masallarda yamyam olduğu söylenir. Karısı cadıların elebaşıdır.
Germakoçi’den korunmanın tek yolu ateş yakmaktır. Ateşe yaklaşınca tüyleri alev alacağından Germakoçi arkasına bile bakmadan Karadeniz’e doğru koşacaktır.6
Bazı araştırmacılar Germakoçi, Karakoncolos, Arçura ve Oçokoçi gibi kıllarla kaplı yaratıkların, insanlığın toplumsal bilinçaltına işlenmiş Neandertal korkusundan evrildiğini ileri sürmektedir.
Çay Ninesi
Daha çok Azerbaycan’daki memoratlarda görülse de Anadolu’da da adına rastlanır. Akarsularda yaşayan yaşlı bir kadın olarak betimlenir.7
Çay Ninesi kızarsa akarsuyun yanında yürüyen ya da köprüden geçen kişilerin başını döndürüp suya düşmelerine neden olur. O nedenle akarsuların pisletilmemesine özen gösterilir.
Hınkır Mınkır
Hınkur Mınkur olarak da bilinir. Halk inançlarında yer alan bu varlık insan formunda betimlenir. Ancak yavrusunu bir kanguru gibi karnında yer alan bir kesede taşıdığı söylenegelir.
Hınkır Mınkır insanları boğarak öldürür. En korktuğu şey, nedendir bilinmez, üzerine işenmesidir.8
Akarsularda Yaşayan Hırtık
Anadolu halk öykülerinde adı geçen bir varlıktır. Kimi yörelerde “Hırtik” şeklinde de telaffuz edilmektedir.
Hırtık hakkında ne yazık ki hakkında fazla bir şey bilinmemektedir. Akarsularda yaşadığına ve ateşten korktuğuna inanılmaktadır.9
Kâbusların Nedeni Kamos
Elazığ ve çevresindeki halk inançlarında yer alan bir varlıktır. Geceleri yalnız uyuyanlarda kâbuslara neden olur. Uyuyan kişiyi çarpıp delirtebileceği söylenir.
Karabasanla ilişkili bir varlık olan Kamos’un kara kedi şekline girebildiğine inanılır.10
Davara, Enkebir, Hıbilik, Kepoz ve Karavura Karabasanla ilişkili diğer varlıklardır.
Mekir
Doğu Anadolu’nun kuzeyi ile Tokat çevresinde adına rastlanan bir varlıktır. Bazı yörelerde cinlerle eş anlamlı olarak kullanılır.
Mekir karanlık çöktükten sonra ortaya çıkan ve günün ilk ışıklarıyla kaybolan bir varlıktır. Karanlık bir gölge gibi betimlenir, bazı hayvanların kılığına girebilir. Hamam, mezarlık, metruk araziler gibi karanlık ve izbe yerlerde yaşar.
Ağrı çevresinde inanılan Oğrak ile Mekir pek çok yönüyle birbirinin varyantı sayılır.
- “Türk Mitolojisi (Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi)”, Pertev Naili BORATAV, ISBN: 9789944795418^
- “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar Ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”, Ayşe DUVARCI, Başkent Üniversitesi, 2005^
- “Christmas In Ritual And Tradition, Christian And Pagan”, Clement A. MILES, ISBN: 9781434473769^
- “Tokat Halk Edebiyatı Ürünlerinde Şamanizm Unsurları”, Ramazan Volkan ÇOBAN, Tokat Sempozyumu, 2012^
- “Türk Mifoloji Sözlüyü”, Celal BEYDİLİ, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, 5806615537^
- “Black Sea: The Birthplace of Civilisation and Barbarism”, Neal ASCHERSON, Vintage Publishing, 9781784700911^
- “Türk Mifoloji Sözlüyü”, Celal BEYDİLİ, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, 5806615537^
- “Türk Halk Kültüründe Memoratlar Ve Halk İnançları”, Özkul ÇOBANOĞLU, ISBN: 9789753384766^
- “Türk Söylence Sözlüğü“, Deniz KARAKURT^
- Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Yaşar KALAFAT, 9789756360378^